Wczesnośredniowieczny gród powstał w X w., na wzgórzu w pobliżu starszej osady. W XII w. stał się siedzibą jednej z kasztelanii ziemi sandomierskiej (od XIV w. — województwa). Około połowy XIII w. lub przed 1300 r., osada leżąca obok grodu, zwana później Starym Radomiem, otrzymała prawa miejskie średzkie. Przypuszcza się, że około 1340–1350 r. król Kazimierz III Wielki, na wschód od istniejącego już miasta, lokował Nowy Radom, który w 1364 r. otrzymał od niego prawo magdeburskie.
Ośrodek, położony przy ważnych szlakach handlowych prowadzących z Rusi na Śląsk, Wielkopolskę i Pomorze, szybko rozwijał się, stając się w ostatniej ćwierci XIV w. siedzibą starostwa, miejscem zjazdów szlacheckich i sejmów. XV i XVI wiek, to okres największej świetności Radomia, który obdarzony licznymi przywilejami, rozwijał się ekonomicznie i demograficznie. Na odbytym tutaj sejmie walnym w 1505 r. przyjęto słynną konstytucję Nihil Novi, jeden z fundamentów demokracji szlacheckiej. W 1613 r. Radom ustanowiono siedzibą Trybunału Skarbowego Koronnego, sądu kontrolującego gospodarkę publicznymi finansami — istniał do 1764 roku.
Być może już ok. 1568 r., a z całą pewnością na przełomie XVII i XVIII w., w Radomiu zaczęła osiedlać się ludność żydowska, wkrótce jednak mieszczanie wystąpili o nadanie miastu przywileju de non tolerandis Judaeis, co pociągnęło za sobą wygnanie z miasta osób wyznania mojżeszowego (1724). W ciągu XVII w., w wyniku kolejnych epidemii, pożarów i wojen (zwłaszcza szwedzkiego „potopu”), miasto podupadło, by długo nie odzyskiwać dawnej świetności. W 1767 r. w Radomiu zawiązała się ultrakatolicka konfederacja, zainspirowana przez rosyjskiego ambasadora Nikołaja Repnina w celu zaszachowania nadmiernie sprzyjającego reformom Stanisława Augusta. W drugiej połowie lat 80. XVIII w., na wniosek Aleksandra Potkańskiego, starosty radomskiego, Żydom pozwolono na powrót do miasta, co miało sprzyjać rozwojowi ekonomicznemu ośrodka.
Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Radom dostał się pod zabór austriacki, wchodząc w skład Galicji Zachodniej. W 1809 r. miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim jako stolica departamentu, a w 1815 r. weszło w skład Królestwa Polskiego (siedziba władz województwa sandomierskiego, a następnie guberni radomskiej).
W XIX w. miasto zostało w znacznym stopniu przebudowane. Wyburzono wówczas pozostałości murów miejskich, zasypano fosy, rozpoczęto brukowanie ulic i remont domów mieszkalnych, zaś w 1867 r. założono kanalizację. W 1885 r. przez Radom przeprowadzono linię kolejową, co stało się ważnym czynnikiem wspierającym rozwój przemysłu, w tym przede wszystkim browarnictwa i materiałów budowlanych, a później także skórzanego i obuwniczego. Na początku XX w. w Radomiu wybudowano elektrownię oraz zainstalowano elektryczne oświetlenie ulic.
W momencie wybuchu I wojny światowej, Radom był dużym, dobrze rozwijającym się miastem, jednym z ważniejszych ośrodków przemysłowych w kraju. Jednakże lata 1914–1918 bardzo negatywnie wpłynęły na radomską gospodarkę. W 1915 r. Rosjanie, wycofujący się z Królestwa Polskiego wywieźli z miasta maszyny i surowce, zaś zubożenie ludności, jakie miało miejsce w latach wojny, połączone z utratą rosyjskich rynków zbytu, przyczyniło się do poważnego kryzysu w handlu, rzemiośle i usługach.
Po uzyskaniu niepodległości, w 1919 r., Radom stał się siedzibą starostwa grodzkiego i powiatu radomskiego, wchodząc w skład województwa kieleckiego. W okresie międzywojennym miasto szybko rozwijało się jako ośrodek przemysłowy. Powstały tu wówczas: zakład zbrojeniowy, fabryka telefonów, fabryka obuwia, zakłady przemysłu tytoniowego oraz gazownia. W 1933 r. uruchomiono linię kolejową łączącą Radom z Warszawą i Krakowem. W mieście działały liczne kina i biblioteki, wydawano wiele tytułów prasowych. Znaczący wkład w szeroko rozumiany rozwój miasta, wniosła społeczność żydowska. Żydzi, stanowiący w okresie międzywojennym około 30% obywateli, brali czynny udział w działalności lokalnych organów samorządowych, prowadzili też szeroko zakrojoną działalność społeczną, polityczną i kulturalną.
Po wybuchu II wojny światowej, już 1 września 1939 r. miasto zostało zbombardowane przez niemieckie lotnictwo, zaś 8 września Radom został zajęty przez Wermacht. Wkrótce w mieście usytuowano siedzibę jednego z czterech dystryktów Generalnego Gubernatorstwa. W 1941 r. w Radomiu Niemcy utworzyli getto, w którym zamknięto ok. 34 tys. Żydów. Większość z nich zginęła w niemieckim nazistowskim obozie zagłady w Treblince. 16.01.1945 r. do Radomia weszły oddziały Armii Czerwonej.
W okresie powojennym Radom przeżywał okresy dynamicznego rozwoju. W 1949 r. założono tu Wieczorową Szkołę Inżynierską Naczelnej Organizacji Technicznej, przekształconą później w Politechnikę Radomską, a następnie w Politechnikę Świętokrzyską, zaś w 1951 r. powstała tu Oficerska Szkoła Lotnicza. W latach 1975–1999 Radom stał się stolicą województwa radomskiego.
25.06.1976 r. w Radomiu doszło do tzw. wydarzenia radomskich — protestu robotników skierowanego przeciwko polityce rządu i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, który został brutalnie stłumiony przez władze komunistyczne. Jedną z form represji było zahamowanie inwestycji w infrastrukturę i gospodarkę miasta.
W 1992 r. papież Jan Paweł II erygował nową diecezję radomską. Od 1999 r. Radom, będąc tzw. powiatem grodzkim i ośrodkiem rozległego powiatu radomskiego, należy do województwa mazowieckiego.
Bibliografia
- Piątkowski S., Radom: zarys dziejów miasta, Radom 2000.
