Przez wieki Suchedniów należał do grupy miast, w których obowiązywał przywilej de non tolerandis Judaeis[1.1]. Zakazywał on Żydom nabywania na własność nieruchomości. Tę barierę prawną zniesiono definitywnie w 1862 r.[1.2]. W 1887 r. na obszarze gminy Suchedniów zamieszkiwało 402 Żydów. Był to odsetek dość niewielki – sięgał zaledwie 6%. Według pierwszego spisu ludności przeprowadzonego w niepodległej Polsce w 1921 r. na wskazanym obszarze zamieszkiwało 10 449 osób narodowości polskiej, a 1114 – żydowskiej[1.3].

Liczebność ludności żydowskiej zamieszkałej na obszarze gminy Suchedniów w okresie międzywojennym nie przekraczała 1300 osób. Stanowiła ona zaledwie od 8 do niespełna 10% ogółu mieszkańców. Znaczna jej część koncentrowała się w samym Suchedniowie, szczególnie przy ulicy Handlowej, gdzie z pośród 83 nieruchomości 33 należały do Żydów[1.4].

Według opisu gminy z 1935 r. na jej terenie działało 99 sklepów, z których 49 było własnością żydowską. Wskaźnik ten potwierdza mocną pozycję ludności żydowskiej w handlu[1.5].

Ludność wyznania mojżeszowego odgrywała również bardzo ważna rolę w funkcjonowaniu miejscowego przemysłu i rzemiosła. Wykaz zakładów przemysłowych i rzemieślniczych z 1924 r. wymienia istniejące oraz nieczynne zakłady przemysłowe i warsztaty rękodzielnicze działające na terenie gminy.

Ludność wyznania mojżeszowego zamieszkująca Suchedniów była podporządkowana żydowskiej gminie wyznaniowej w Bodzentynie[1.6]. Tu też znajdował się jej zarząd oraz synagoga. W Suchedniowie początkowo znajdował się jedynie dom modlitw[1.7].

Do kasy gminnej wpływały zyski z wynajmu rzeźni, natomiast opłaty za rytualny ubój zwierząt zasilały budżet gminy wyznaniowej żydowskiej. A były to sumy dosyć spore, zważywszy na fakt, że do gminy żydowskiej w Bodzentynie wliczano, do 1935 r., także Suchedniów[1.8]. W 1931 r. w Bodzentynie zyskano tą drogą 8441,80 zł, a w Suchedniowie – 9106 zł[1.9]. Za ubój owcy w 1937 r. płacono 3 zł, kury – 40 gr, a kurczęcia – 20 gr[1.10].

Najwyższą funkcję w gminie wyznaniowej żydowskiej sprawował rabin. W okresie międzywojennym w Suchedniowie był nim Izrael Dawid Lejman.

Postać rzezaka – rzeźnika rytualnego, miała w kulturze żydowskiej ogromne znaczenie. Jego zadaniem było zapewnić gminie koszerne pożywienie. Jeżeli podejrzewano go o stosowanie niewłaściwej metody uboju, rabin był zobowiązany do sprawdzenia, czy wszystko odpowiada przepisom[1.11]. Za swe usługi pobierał odpowiednią pensję, która w 1932 r. w Suchedniowie wynosiła 3000 zł rocznie (nazwiska niektórych z nich: Abram Weber z Bodzentyna, Moszek Zylbersztajn z Bodzentyna, Berek Lederman z Suchedniowa oraz Berek Herszkopf z Suchedniowa)[1.12].

W 1930 r. rozpoczęto starania o utworzenie cmentarza żydowskiego. Ponieważ dotychczas praktykowany transport zmarłych do odległego Bodzentyna, szczególnie w okresie roztopów, był bardzo uciążliwy, miejscowi Żydzi postulowali utworzenie cmentarza. W tym celu należało zdobyć przychylność zarządu gminy wyznaniowej, lecz projekt ten spotkał się ze sprzeciwem. Najbardziej niechętny był mu Lejzor Chmielnicki, ówczesny przewodniczący zarządu. Brak poparcia wynikał z obaw o znaczne zmniejszenie się wpływów do kasy gminy. Rok później sytuacja uległa zmianie, gdyż utworzenie cmentarza w Suchedniowie uznano za konieczność. Na pokrycie kosztów tej inwestycji subsydiowano 200 zł[1.13].

Miejscem, w którym planowano utworzyć cmentarz żydowski, była wieś Błoto. Pomimo, że zachowano wszelkie konieczne normy, mieszkańcy wsi nie wyrażali zgody. 24 kwietnia 1931 r. zebranie gromadzkie w liczbie 70 włościan wystosowało protest przeciw założeniu cmentarza. Po jego rozpatrzeniu 3 marca 1932 r. wojewoda kielecki ponownie zezwolił na jego urządzenie. Skutkiem tej decyzji mieszkańcy Błota odwołali się bezpośrednio do Ministra Spraw Wewnętrznych. Budowę cmentarza wstrzymano[1.14].

W momencie wybuchu II wojny światowej w Suchedniowie mieszkało 1200 Żydów. Wielu Żydów, w tym rabin Lejman, w dniu inwazji uciekło w kierunku wschodnim. Po zajęciu miasta, w szabasowy wieczór, Niemcy wtargnęli do synagogi i kazali modlącym się tam Żydowm spalić zwoje Tory na zewnątrz budynku. Wielu zebranych tego dnia w bożnicy aresztowano i zmuszono do pracy na przedmieściach[1.15].

W listopadzie 1939 r. utworzono Judenrat na czele z Zeligiem Warszawskim. Społecznośc zmuszona została następnie do zapłacenia „kary” w wysokości 500 tys. złotych. Od lutego 1940 r. Żydzi musieli nosić na ramieniu opaski z Gwiazdą Dawida. W pierwszej połowie tego roku wielu młodych Żydów zostało wyselekcjonowanych do pracy w fabryce-obozie pracy HASAG w Skarżysku-Kamiennej. Gdy wprowadzono prawo nakazujące opłacania pracy żydowskiej, Żydów zwolniono i zastąpiono ich Polakami. Do grudnia tego roku do Suchedniowa przesiedlono ok. 300 Żydów z innych miejscowości. Judenrat zorganizował kuchnię społeczną, ale z powodu braku funduszy została ona zamknięta po dwóch miesiącach[1.16].

W marcu 1941 r. przyjechały kolejne transporty, tym razem 650 Żydów z Płocka. Znajdowali się oni w szczególnie trudnej sytuacji, wielu zmarło z głodu. Według niektórych relacji, suchedniowski Judenrat odmawiał im pomocy. Wiosną 1941 r. Niemcy utworzyli w Suchedniowie otwarte getto. Za przekroczenie jego granic groziła kara śmierci, o czym informowały obwieszczenia. Z getta wysyłano do pracy brygady robotnicze. Posiadało ono własny szpital, izolatkę, ambulatorium i łaźnię publiczną[1.17].

Suchedniów został wybrany jako jedno z miast służących za punkt koncentracji Żydów z Okręgu Kielce (Kreis Kielce) przed wywiezieniem ich do obozu zagłady w Treblince. W sierpniu 1942 r. przywieziono tu 600 osób z Bliżyna, 350 z Samsonowa, we wrześniu – 3 tys. z Bodzentyna, a także z Łączna, Ostojowa, Zagnańska. Żydzi, którzy trafili do Suchedniowa w ostatnich dniach przed likwidacją, zmuszeni zostali do przebywania pod gołym niebem. Getto zostalo zlikwidowane w święto Jom Kipur, w dniu 21 września 1942 roku. Sprawne fizycznie osoby po selekcji wysłano do obozu pracy w Skarżysku-Kamiennej. Pozostali (3–4,5 tys. osób) zostali wysłani do obozu w Treblince. W getcie pozostało 250 osób, zmuszonych do prac porządkowych. Następnie zostali oni wysłani do obozu pracy w Bliżynie. Około 30 osób ukryło się przed deportacją z pomocą Polaków[1.18].

Los, jaki spotkał ludność wyznania mojżeszowego zamieszkującą Suchedniów i okolice opisuje Franciszek Gładysz („Florek”) w Kronice:

W poniedziałek 21.09.1942 r., w „ładny dzień”, na placu obecnego parku naprzeciw poczty w Suchedniowie w godzinach przedpołudniowych spędzili Niemcy kilka tysięcy Żydów z Suchedniowa, Bliżyna, Bodzentyna, Bielin, Nowej Słupi, Wzdołu i Płocka. (…).

Po skompletowaniu odpowiednio dużej grupy Żydów część z nich, młodych i zdrowych, skierowali Niemcy do fabryki „Hasag” w Skarżysku Kamiennej, pozostałych, a głównie kobiety i dzieci, załadowali do wagonów towarowych, na stacji kolejowej w Suchedniowie. Podłogi wagonów wysypali wapnem chlorowanym, a drzwi szczelnie zamknęli. Do Polaków próbujących dla spragnionych podać wodę, Niemcy często strzelali. Po kilku godzinach postoju na stacji pociąg odjechał przez Skarżysko, Radom, Dęblin (...).

Z suchedniowskich Żydów kilkunastu ukrywało się w domach prywatnych i kryjówkach urządzonych z narażeniem własnego życia przez doktora Witolda Poziomskiego, sędziego Aleksandra Jankowskiego, leśniczego Józefa Kostyrę, Nikodema Majewskiego, Jerzego Grygora, Teofila Dulębę, w młynie Marka Stobieckiego z Ogonowa, Cieślika z Krzyżki. Przetrzymali tylko nieliczni mężczyźni, np. bracia Herlingowie, Lejzerowicz, Herling-Grudziński, i in.[1.19].

Wśród ocalonych najprawdopodobniej znajdowała się rodzina Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, pisarza ze zasymilowanej rodziny żydowskiej, który wychowywał się w Kielcach i w Suchedniowie.

Nota bibliograficzna

• Gładysz F., Kronika miasta i gminy Suchedniów, b. m. i r. w.
• Kraemer J., Suchedniów [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1939–1945, vol. II, Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, Part A, red. P. Megargee, M. Dean, Bloomington 2012, ss. 324–325.
• Marcinkowski S., Miasta Kielecczyzny. Przemiany społeczno-gospodarcze. 1815–1869, Warszawa – Kraków 1980.
• Wiech S., Miasteczka guberni kieleckiej w latach 1870–1914. Zabudowa – rozwój – społeczeństwo, Kielce 1995.