Pierwsza wzmianka na temat Sułkowic pojawiła się w XIII w., w okresie panowania Bolesława Wstydliwego, który przekazał możnej rodzinie Radwanitów z Trzebola prawo do nadawania wsi. O istnieniu zorganizowanego osadnictwa świadczy to, że już w 1326 r. Sułkowice posiadały parafię. Niestety, brak jest danych na temat lokacji wsi.

W 1340 r. Sułkowice miały 150 mieszkańców. W tym czasie tutejsza sułkowicka parafia była znacznie liczniejsza od sąsiednich, w Myślenicach, Harbutowicach czy Sieprawiu. Z XVI w. pochodzą pierwsze wzmianki o funkcjonowaniu szkoły parafialnej, jednakże prawdopodobnie swą działalność zakończyła ona jeszcze w czasach I Rzeczpospolitej[1.1] Ponownie szkołę uruchomiono w XIX wieku. Uczęszczały do niej dzieci zamożniejszych mieszkańców. Zdolniejsi uczniowie byli kierowani do seminarium dla duchownych, następnie część z nich kształciła się na urzędnika lub nauczyciela. W połowie XIX w. do szkoły uczęszczało już 250 uczniów.

W XV–XVIII w. Sułkowice administracyjnie przynależały do Starostwa Lanckorońskiego. Pod koniec XVI w. zamieszkiwało je prawdopodobnie ok. 300 osób, a pod koniec XVIII w. – już ok. 1700. Wielu mieszkańców znajdowało zatrudnienie przy budowie Kalwarii Zebrzydowskiej. W tym czasie źródła odnotowują istnienie we wsi wójtostwa wybranego przez wieś, a aprobowanego przez pana lanckorońskiego a później izdebnickiego. Wśród wójtów wymienieni zostali: Jan Polek, Marcin Włoch, Michał Krótkiewicz.

W okresie zaborów Sułkowice wchodziły w skład austriackiej Galicji. W związku z reformami cesarza Franciszka Józefa w 1866 r. powołano tu gminę jednowioskową, która swój status prawno-administracyjny zachowała do połowy lat 30. XX wieku. Wybory do rady gminnej odbyły się w 1867 roku. Pierwszym wójtem został Stanisław Judasz. W 1870 r. w osadzie mieszkały 2404 osoby, w tym 53 Żydów; w 1890 r. 3131 osób, w tym 116 Żydów. Była to w tym okresie najludniejsza wieś na terenie powiatu myślenickiego. W 1884 r. przebiegła w pobliżu linia Galicyjskiej Kolei Transwersalnej. W 1888 r. powstał węzeł kolejowy w Kalwarii Zebrzydowskiej, w związku z uruchomieniem linii Kalwaria Zebrzydowska Lanckorona – Bielsko Biała Główna. Rozwój transportu sprzyjał rozwojowi całej okolicy.

Do połowy XIX w. była to typowa wieś, osadzona niegdyś na prawie magdeburskim. Za zagrodami znajdowały się pola, a domy budowano frontem na południe. Zabudowania były przeważnie drewniane. Centrum tworzył Rynek oraz przylegające doń ulice; znajdowała się tu szkoła ludowa, kościół, budynek Towarzystwa Kowali, bursa uczniów szkoły zawodowej, rzeźnia, remiza strażacka, gospoda, zajezdnia, kilkanaście sklepów – łącznie 43 budynki[1.2]. W odległości ok. 1,5 km znajdowało się drugie centrum miejscowości, z budynkiem szkoły zawodowej, warsztatami, zakładem produkcyjnym, tartakiem, młynami, karczmą, sklepami oraz budynkami mieszkalnymi[1.3]

Ludność Sułkowic zajmowała się początkowo głównie rolnictwem i hodowlą. Początki tutejszego kowalstwa wiążą się prawdopodobnie z budową Kalwarii w latach 1588–1632 przez Mikołaja Zebrzydowskiego i jego następców. Sprowadzono wtedy wielu rzemieślników rozmaitych narodowości, których po zakończeniu budowy osadzono m. in. w Sułkowicach. Pod koniec XVIII w Sułkowicach było ok. 60 samodzielnych kowali. Prawdziwy rozwój kowalstwa przypadł na wiek XIX. W 1858 r. było ich już 700, a pod koniec XIX w. – 1 tysiąc. W 1887 r. powstało Towarzystwo Kowali. Swą działalność zainaugurowała szkoła kowalska powstała w 1894 roku. Początkowo część jej pomieszczeń kancelaryjnych znajdowała się w wynajmowanym mieszkaniu Abrahama Kintzlingera[1.4]. W 1908 r. w miejsce upadłego Towarzystwa Kowali powstała Spółka Kowalska, której głównym inicjatorem był ówczesny dyrektor szkoły zawodowej inż. Franciszek Smereczyński. Dzięki jego staraniom nastąpiło powiązanie nowo powstałej spółki z istniejącą szkołą zawodową (szkoła), co umożliwiło korzystanie z nowoczesnego parku maszynowego szkoły. Spółka przyczyniła się znacznie do rozwoju techniki oraz do podniesienia stopy życiowej sułkowickich kowali[1.5].

Zniszczenia okresu I wojny światowej, trudności gospodarcze oraz powojenny kryzys ekonomiczny znacznie osłabił rozwój gospodarczy Sułkowic. Wielu kowali straciło pracę. Spółka Kowalska ograniczyła swoją działalność, a w 1934 r. ogłosiła upadłość. Na jej miejsce utworzono oddział spółdzielni Małopolski Przemysł Chałupniczy „Wspólnota”, który rozpoczął produkcję w 1935 roku, zatrudniając 70 kowali[1.1.5].

W 1933 r. wójtem Sułkowic został wybrany Stefan Pułka. W czasie jego kadencji sytuacja w gminie znacznie się ożywiła. Wybudowano wówczas dom ludowy, wyremontowano budynek szkoły. W okresie międzywojennym aktywnie działały organizacje społeczne: straż pożarna, Towarzystwo Kółek Rolniczych (powstałe w 1909 r.), Kasa Stefczyka. Nadto funkcjonowała biblioteka, orkiestra dęta, teatr amatorski. W tym czasie aktywnie działały także organizacje polityczne: Polskie Stronnictwo Ludowe, Związek Młodzieży Wiejskiej, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, Polska Partia Socjalistyczna. W 1934 r. po reformie administracyjnej powołano gminę zbiorową, w skład której wchodziły: Sułkowice, Biertowice, Krzywaczka, Rudnik, Jasienica oraz Wola Radziszewska[1.6]

Wojska niemieckie wkroczyły do Sułkowic w nocy z 4 na 5 września 1939 roku. Pierwsze walki rozegrały się w Rudniku. Tu Niemcy zamordowali 22 mieszkańców wsi należącej do gminy Sułkowice – w odwecie za straty, jakich doznali w potyczce z wycofującymi się oddziałami polskimi. W Sułkowicach działał jedynie posterunek granatowej policji; niemieckie Gestapo ulokowało się w pobliskim Izdebniku. W trakcie wojny Niemcy starali się utrzymać produkcję kowalską w Sułkowicach dla celów wojennych, jednak nie mogli znaleźć zbyt wielu chętnych do tej pracy. Z uwagi na przestarzały sprzęt oraz brak dobrej komunikacji, w pobliskich warsztatach wytwarzano jedynie gwoździe do żołnierskich butów oraz klamry do bunkrów.[1.7]. Kilkudziesięciu kowali przymusowo zostało wysłanych do pracy w Krakowie.

Od 1941 r. na terenie gminy zaczęły działać oddziały Związku Walki Zbrojnej (później Armii Krajowej) oraz Batalionów Chłopskich. W związku z licznymi akcjami oporu – pierwsze aresztowania miały miejsce już w 1939 r. – pierwszą karą dla mieszkańców stała się likwidacja statusu gminy Sułkowice i przeniesienie jej do Lanckorony. Ponieważ nie zmieniło to sytuacji, Niemcy postanowili przeprowadzić pacyfikację Sułkowic, która miała być przestrogą dla innych miejscowości. Po dokonaniu dokładnego rozeznania w nocy z 22 na 23 lipca 1943 r. otoczyło Sułkowice 2–3 tys. Niemców. Wszystkich mieszkańców spędzono na rynek bydlęcy oraz na plac przed stodołą plebańską, gdzie leżeli twarzą do ziemi od 4 rano do 18 wieczorem. Wytypowanych wcześniej, skazanych na śmierć, wywoływano, po czym z wielkim okrucieństwem mordowano. Ogółem zabito 26 osób, które nakazano zakopać we wspólnym dole w ogrodzie poza cmentarzem. Pacyfikację upamiętnia Pomnik Ofiar Pacyfikacji, postawiony w miejscu, gdzie stała stodoła plebańska, odsłonięty 7 maja 1975 r. oraz wspólna mogiła na sułkowickim cmentarzu[1.1.5]. Wojska niemieckie zostały wyparte z Sułkowic w styczniu 1945 roku.

Już w lutym 1945 r. ruszyła produkcja w spółdzielni „Wspólnota”, zatrudniającej ogółem ok. 200 kowali. Spółdzielnia powiększała zakres wyrobów, a w 1953 r. usamodzielniła się i przemianowała na Metalową Spółdzielnię Pracy „Kuźnia”. Zakład ten przez długi czas był podstawą utrzymania większości rodzin – w latach 70. XX w. zatrudniał ok 1200 osób.

W okresie PRL dokonano elektryfikacji Sułkowic (również dzięki pomocy ówczesnego proboszcza Jana Sidełki), zniesiono analfabetyzm. Powołano Gminną Spółdzielnię Samopomoc Chłopska, wytwórnię galanterii metalowej, Chałupniczą Spółdzielnia Krawiecką i inne. Wybudowano ośrodek zdrowia, aptekę, izbę porodową, szkołę oraz przedszkole. Dużymi inwestycjami były także regulacja rzeki Harbutówki oraz budowa nowego kościoła. [1.8]. W 1969 r. Sułkowice otrzymały prawa miejskie.[1.1.5]. Obecnie są miasteczkiem w powiecie myślenickim województwa małopolskiego.

Nota bibliograficzna

• 140 lat samorządu w Sułkowicach, Sułkowice 2007.
• Sadowski P., Monografia gminy Sułkowice, Sułkowice 2006.
• Stanaszek M., Sułkowice. Osiedle 1000 kowali, Katowice 1973.
• Sułkowice. Osiedle tysiąca kowali, Sułkowice. Strona archiwalna [online] 23.09.2003, http://www.sulkowice.pl/urzad/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=8 [dostęp: 13.02.2015].