Pierwsze informacje o Żydach w Sanoku pochodzą z okresu panowania Kazimierza Wielkiego (1333-1370). Nie mamy jednak potwierdzenia, że mieszkali oni tam wówczas czy jedynie przebywali czasowo. Nazwiska żydowskie pojawiły się także na listach rzemieślników z 1514 roku. Z kolei w sanockich rejestrach podatkowych z 1567 r. znajdziemy tylko jedną rodzinę żydowską, ale w 3 lata później było ich już 17. W Sanoku mieszkało wówczas ogółem 200 rodzin[1.1].

W 1676 r. biskup przemyski Stanisław Sarnowski skarżył wójta sanockiego i rajców, że pozwalają Żydom kupować domy od katolików w centrum miasta, prowadzą swoje interesy nawet w święta katolickie i szynkują bez przeszkód. Wiadomo, że w drugiej poł. XVII w. wyszynk piwa i gorzałki w ratuszu arendowali Aron i jego zięć.

Gmina wyznaniowa w formie przykahałku zorganizowała się pod koniec XVI w. i podlegała kahałowi w Lesku. Pierwsza wzmianka o synagodze w Sanoku pochodzi z 1697 roku. Wiadomo, że w 1685 r. szkolnikiem synagogi był Aron Izraelowicz, w 1697 r. – Jakub, a w 1703 r. – Chaim, kupiec tekstylny.

W 1718 r. synagoga spłonęła i Żydzi sanoccy otrzymali zgodę od kurii biskupiej w Przemyślu na budowę nowej bożnicy, którą wznieśli w 2 lata później. Zezwolenie na odbudowę synagogi znalazło się również w przywileju dla Żydów sanockich wystawionym 12 czerwca 1720 r. w Warszawie przez króla Augusta II Mocnego.

Król pozwolił również Żydom na budowę przy ich domach mieszkalnych kramów i sklepów oraz warsztatów rzemieślniczych, jak również budowę gorzelni, słodowni dla warzenia i propinacji piwa, likworów, a także gorzałki. Ponadto zezwalał na sprzedaż w kramach starościańskich, za odpowiednią opłatą do skarbu królewskiego. Żydzi otrzymali też zgodę na utrzymywanie cmentarza za miastem. Mogli zajmować się również tkactwem, po wniesieniu odpowiedniej opłaty na rzecz miejscowego zamku. W poł. XVIII w. piwiarnie w ratuszu sanockim prowadził Moszko Jakubowicz, zaś Icek i Mosiek, synowie Eliasza Dawidowicza, dzierżawili wieś Radoszyce.

W 1720 r. rabin Moszko w imieniu kahału płacił 800 złotych rocznie dla prepozyta kościoła szpitalnego św. Ducha, która to kwota była zabezpieczona na jego kamienicy. W 1735 r. rabinem był zapewne jego syn Herszko Moszkowicz, zaś po jego śmierci w 1763 r. funkcję tę przejął jego syn Moses Herszkowicz, wcześniej będący rabinem w Rymanowie, którą to funkcję sprawował jeszcze w 1794 r., przyjmując tymczasem nazwisko Helpern. Kantorem synagogalnym był wówczas Herszko Fiskowicz. W 1782 r. starszymi kahału sanockiego byli: Fisko Berkowicz, Abraham Herszkowicz, Jeczko Boruchowicz, Salomon Jeczkowicz, Chaim Lewkowicz i Judka Szmulowicz. W dworku rabina Herszka Moszkowicza mieściła się szkoła. Druga była przy bóżnicy.

Przed 1764 r. gmina żydowska uzyskała samodzielność. Już wówczas Żydzi mieli tu łaźnię rytualną. W 3 lata później mieszkało w Sanoku 396 Żydów, zaś w 14 okolicznych wsiach, należących do kahału – 103. Wzmiankowany już w 1720 r. cmentarz został powiększony w 1773 r., kiedy to zakupiono od Józefa Słusikiewicza sąsiadujący z cmentarną działką sad. W tym czasie, po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r., Sanok znalazł się pod panowaniem Austrii. W 1777 r. pierwszy Żyd w Sanoku niejaki Jakow Mendelowicz uzyskał zgodę na budowę murowanego domu w mieście. W 1780 r. Żydzi mieli już dwie synagogi, starą i nową. Już od ok. 1788 r. dzieci żydowskie, oprócz nauki w chederach, mogły kształcić się w żydowskiej szkole z wykładowym niemieckim (Jüdische Deutsche Schule). W 1806 r. otwarto również gimnazjum żydowskie.

W 1799 r. w mieście mieszkało 259 Żydów. Naczelnym rabinem w powiecie sanockim był Józef Hercig, którego syn Mordechaj został rabinem w Wielkich Oczach. W 1808 r. na 217 domów w mieście 29 należało do Żydów. Mieli murowaną synagogę, szpital, czyli przytułek dla ubogich, murowany dom kahalny i dom przedpogrzebowy na cmentarzu. W 1824 r. w mieście żyło 695 Żydów. Od 1827 r. przyjmowano ich do cechów.

W 1870 r. gmina żydowska liczyła 1590 osób i miała dwie synagogi, cmentarz oraz szkołę, do której uczęszczało 80 uczniów. W latach 1857-1879 rabinem był Leib Frankel, zaś przewodniczącym kahału w latach 1883–1887 Ichla Herzig. Od 1894 do 1914 r. funkcję rabina pełnił Natan Naftali Daum, który założył w Sanoku jesziwę.

W drugiej poł. XIX w. nastąpił szybki wzrost liczby Żydów zamieszkałych w mieście – w 1880 r. żyło ich tu 2129, tj. 41,6% ogółu mieszkańców. Sanoccy Żydzi byli przede wszystkim chasydami, podzielonymi między zwolenników poszczególnych cadyków: z Bobowej, Bełza, Nowego Sącza i Sadogóry. Jeden z chasydzkich domów modlitwy prowadziła fundacja Domu Modlitwy Klojz Sadogóra. Przez pewien czas cadykiem był tu Dawid ben Meir Szapiro (1870-1933), syn cadyka z Bukowska, a potem z Dynowa. Po jego śmierci w 1933 r. kolejnym cadykiem został syn Eleazar Szapiro z Dynowa (1900-?). W tym czasie dajanem w Sanoku był Baruch Halberstam prawnuk cadyka Chaima z Nowego Sącza.

Pod koniec XIX w. sytuacja gospodarcza Sanoka poprawiła się w wyniku odkrycia złóż ropy naftowej na Podkarpaciu. Wielu miejscowych Żydów zaangażowało się w tą gałąź przemysłu. W Sanoku w tym czasie powstały cztery banki: w 1891 r. Towarzystwo Kredytowe, któremu prezesował Pinkas Englard, w 1891 r. Komercjalny Zakład Kredytowy, gdzie prezesem został Mendel Kauner, Towarzystwo Kredytowo-Oszczędnościowe, którego prezesem mianowano Jankiela Finka oraz w 1895 r. Towarzystwo Eskontowo-Kredytowe.

W 1900 r. gmina żydowska liczyła już 5053 osób, przy czym w samym mieście mieszkało 3072 Żydów. Posiadali wówczas 5 chederów. Na 37 zarejestrowanych żebraków 21 było pochodzenia żydowskiego. Żydzi mieli swoją kasę chorych. Rabinem był Natan Dym. W 1907 r. na wiceburmistrza wybrano dr Artur Goldhamer, właściciel folwarków w Turzańsku i Zasławiu (o łącznej powierzchni 993 ha). Miejscowy nauczyciel Cwi Abt w 1909 r. założył szkołę „Safa Berura” (hebr. czysty język) z hebrajskim językiem wykładowym. Uczono w niej oprócz religii także matematyki, chemii i biologii. W 1910 r. rozpoczęło działalność Towarzystwo Talmud-Tora, prowadzące codzienną naukę Talmudu, z której korzystało ok. 300 uczniów. Jej ostatnim kierownikiem przed wybuchem II wojny światowej był Mojżesz Milstein. W latach 1910-1914 ukazywał się w Sanoku żydowski tygodnik „Folksfrajnd”, redagowany przez Adalberta Schönbacha. Towarzystwem dla Handlu i Przemysłu kierował Simche Sobel. Na czele Stowarzyszenia Rzemieślników Żydowskich Jad Charuzim stał niejaki Arnold. Stowarzyszenie to w 1897 r. wybudowało własną synagogę.

W Sanoku działały dwie orkiestry żydowskie: Federów i Remerów. W 1912 r. Markus Amster uruchomił drukarnię, w której drukował książki w języku hebrajskim, podobnie jak i w okresie późniejszym czyniła to drukarnia Dawida Weinfelda. Z kolei Mendel Muszel drukował książki w jidysz. Funkcjonowały też dwie wypożyczalnie książek Markusa Aschera i Szulima Feniga.

W 1910 r. w Sanoku mieszkało 3959 Żydów na 10 059 mieszkańców. W 1914 r., w związku z przejściem na katolicyzm Żydówki Amsterówny, doszło w mieście do zajść ulicznych, sprowokowanych przez młodzież żydowską. Z chwilą zbliżania się do miasta podczas I wojny światowej wojsk rosyjskich, większość Żydów uciekła z Sanoka. Rosjanie pod koniec września i na początku listopada 1914 r. zrabowali ich sklepy i domy.

Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości społeczność żydowska Sanoka nadal się rozrastała. W 1921 r. w Sanoku mieszkało 4067 Żydów na ogólną liczbę 9632 mieszkańców, natomiast w całym powiecie – 9268 Żydów. Żydzi w okresie międzywojennym zajmowali kluczową pozycję w gospodarce miasta. W samym mieście mieli cztery synagogi i domy modlitwy oraz po jednym na Przedmieściu i jedną drewnianą bożnicę na Posadzie Olchowskiej. Rabinami synagogalnymi byli m.in.: Horowitz i Tobiasz Hersch. Jeden z chederów prowadził Izaak Weil. Gmina utrzymywała Dom Sierot Żydowskich. W 1918 r. organizacja dobroczynna, opiekująca się chorymi – Bikur Cholim, liczyła ok. 700 członków. Kierował nią Berisch Rosenfeld. Podobne cele miało Towarzystwo Tomchej Anijim – na którego czele stał Salomon Ramer, będący jednocześnie prezesem oddziału Związku Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski. Prezesem Stowarzyszenia Pomocy Dobroczynnej Gemiles Chesed był Samuel Herzig. Żydowski Klub Towarzyski funkcjonował w domu Weinera. Działało także Zrzeszenie Kobiet Żydowskich i świetlica Hitachdut, prowadząca działalność oświatową, organizacja He-Chaluc kierowana przez J. Tyma.

Na czele Stowarzyszenia Kupców Żydowskich stał Markus Ascher, natomiast Stowarzyszeniu Kupieckiemu prezesował Herman Sobl, a w 1939 r. Szraga Feibusch. Oddziałem Inwalidów Żydowskich kierował Leon Gottdank, zaś kołem Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP) – Izaak Jorysz. Towarzystwu Machzikej Hadas przewodził Mendel Kannar, zaś organizacji młodzieżowej Ha-Noar ha-Cijoni – Leon Werner, Stowarzyszeniem Sportowym Radifa kierował Mojżesz Reis, a oddziałowi Żydowskiego Towarzystwa Turystyczno-Narciarskiego Makabi przewodniczył Szymon Kimmel. W mieście działała także Czytelnia Towarzyska Żydowskiej Inteligencji Pracującej im. dr Maksa Rosenfelda.

W okresie międzywojennym funkcjonowały tu również: Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich Jad Charuzim. Stowarzyszenie Ogólnozawodowe Robotników Żydowskich „Naprzód”, kasa Gemiles Chesed, Kupiecka Spółdzielnia Kredytowa, Podkarpacka Kasa Kupiecka i Polsko-Amerykańska Kasa Kredytowa.

W latach 30. władze rozwiązały Żydowskie Stowarzyszenie im. I. L. Pereca, liczące ok. 80 osób. Przewodniczył mu Leib Taubenfeld. Na czele komórki Bundu stał A. Pencik. W działającej nielegalnie Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy większość członków na terenie miasta stanowili Żydzi. Już od pocz. XX w. w Sanoku duże wpływy mieli syjoniści. Działały tu: Organizacja Syjonistyczna i od 1931 r. Związek Syjonistów Rewizjonistów na czele z Jakubem Alsterem, Poalej Syjon Prawica i Poalej Syjon Lewica, Organizacja Żydów Ortodoksów i partia Mizrachi mająca ponad 100 członków. Lokalnemu Komitetowi Organizacji Syjonistycznych w Sanoku, przewodził Izaak Nehmer.

Jako ostatni przewodniczył kahałowi Zeisel Berisch. W 1938 r. mieszkało w Sanoku 4773 Żydów (Posada Olchowska została w 1930 r. włączona do Sanoka a w 1921 r. mieszkało tam 324 Żydów). Przed wybuchem II wojny światowej Żydzi mieli sześć domów modlitwy: dwie murowane synagogi przy dużym rynku z wejściem od ul. Zamkowej, murowany dom modlitwy z 1897 r. Stowarzyszenia Rzemieślniczego Jad Charuzim przy ul. Franciszkańskiej i murowany dom modlitwy przy ul. Cerkiewnej, drewnianą synagogę przy ul. Rymanowskiej oraz bożnicę na Posadzie Olchowskiej. Przy dużej synagodze rozpoczęta została budowa szkoły rabinackiej, którą przerwały działania wojenne.

W chwili wybuchu II wojny światowej mieszkało tu już 5400 Żydów, pośród których było wielu uciekinierów także z Niemiec i Austrii oraz z zachodniej Polski. Natomiast w całym powiecie mieszkało wówczas około 22 tys. Żydów. Niemcy w nocy z 16 na 17 września 1939 r. spalili trzy synagogi w centrum miasta. Zniszczono również wyposażenie synagog, dwie żydowskie drukarnie, biblioteki i wypożyczalnię książek oraz co najmniej 4 tys. książek. Już 26 września polecono 150 rodzinom żydowskim przenieść się za San do sowieckiej strefy okupacyjnej. Ogółem deportowano z Sanoka w ten sposób ok. 1000 Żydów. Do miasta przywożono Żydów z Krakowa, Bochni, Tarnowa, Krosna i Rymanowa, i także przepędzano ich za San. W 1940 r. w mieście pozostawało jeszcze ok. 2000 Żydów, a wśród nich był słynny cadyk ze Szczucina Icchak Horowitz, wnuk Naftalego z Ropczyc, który został tu wówczas zamęczony przez Niemców. Wojnę przeżył jego syn Jehuda, który został cadykiem w Stanach Zjednoczonych.

Część z pozostałych w Sanoku Żydów zatrudniono w obozie pracy przy kamieniołomie w Trepczy. Jednocześnie Niemcy rozpoczęli powolną likwidację ludności żydowskiej. Pierwszą egzekucję przeprowadzono na cmentarzu żydowskim przy ul. Kiczury 27.10.1939 roku. Liczba rozstrzelanych tam Żydów jest trudna do ustalenia. Przyjmuje się, że zginęło tam co najmniej 630 osób, wśród zamordowanych już po likwidacji getta byli m. in. członkowie Judenratu. Ofiary upamiętnia wzniesiony na cmentarzu pomnik.

W 1941 r. Niemcy utworzyli w Sanoku getto, w którym umieszczono ok. 8 tys. osób (lub nawet 10 tys.) z Sanoka i okolicy. Drugie getto, mniejsze, zamieszkiwało ok. 1000 osób i była to prawdopodobnie filia obozu pracy w Zasławiu.

W dniu 10.09.1942 r. 1500 mieszkańców getta wywieziono do obozu w Zasławiu, gdzie wielu zginęło. Chorych i niedołężnych rozstrzeliwano w okolicznych lasach, zapewne także w Zahutyniu. Pozostałych wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. 14 września Niemcy ogłosili, że zbiegli z transportu Żydzi mogą wrócić do getta i wówczas uratują życie. Ok. 300 zbiegów wróciło. Wszystkich zostali zamordowani. W październiku Niemcy wysłali kolejne dwa transporty Żydów do Bełżca. Getta w Sanoku oraz obozy w Zasławiu i Trepczy Niemcy zlikwidowali latem 1943 roku. Ale Gestapo jeszcze do maja 1944 r. w piwnicach swojej siedziby w Sanoku przetrzymywało kilkunastu Żydów, zatrudnionych przy kopaniu mogił i grzebaniu pomordowanych w egzekucjach ludzi różnych narodowości.

Niemcy rozstrzeliwali Żydów także w okolicznych wsiach. W Bykowcach zginęło troje z nich, którzy wyszli z sanockiego getta. W październiku w Dąbrówce koło młyna Niemcy zastrzelili 14 Żydów. Za ukrywanie Żyda dn. 19.04.1944 r. została rozstrzelana Stanisława Kornecka. Spośród sanockich Żydów, którzy znaleźli się na terenie ZSRR, wojnę przeżyło ok. 580 osób. Niektórzy ocaleni z zagłady zostali zamordowani przez działające w okolicach bandy.

Nota bibliograficzna:

• Cygielman A., Weiss A., Sanok, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. M. Berenbaum, F. Skolnik, t. 18, Detroit 2007, ss. 25–26.
• Potocki A., Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004.
• Sanok, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before And After Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 1136.