Osadnictwo żydowskie w Tuszynie rozpoczęło się w XVII wieku. W XVIII w. społeczność żydowska posiadała już prawo do wyrobu oraz sprzedaży artykułów alkoholowych. Żydzi płacili wówczas podatek pogłówny w wysokości 200 złotych. Społeczność żydowska w XIX w. (1897 r.) liczyła 589 osób, co stanowiło 36% ogółu mieszkańców[1.1].

W okresie rozbiorów mieszczanie Tuszyna kilkakrotnie ubiegali się z powodzeniem u władz administracyjnych o odebranie przywileju propinacyjnego ludności żydowskiej. Wśród Żydów zajmujących się się produkcją i sprzedażą trunków alkoholowych byli: Aron Fiszer, Jakób Hecht, Jeszajahu Szulc oraz Izrael Zysman. W latach trwania Księstwa Warszawskiego funkcjonował wyszynk Icka Eisnera, a trzech kolejnych Żydów zajmowało się arendowaniem starościńskich karczem znajdujących się na terenie miasta. Swoje gorzelnie w Tuszynie posiadali: Szulc, Fiszer, Fryd, Hecht i Eisner[1.2].

Z społeczności żydowskiej wywodziło się kilku felczerów pełniących funkcje miejskiego medyka. Wśród nich wymienić można: cyrulika Abraham Neyman, Lejba Jakóba Neymana (rekomendowanego przez lekarza powiatowego), następnie kolejnego cyrulika Lewka Cyca. W połowie XIX w. praktykę lekarską prowadził felczer Josek Neyman, stypendysta miasta Tuszyna i absolwent Gubernialnej Szkoły Felczerów Wojskowych w Piotrkowie. Z kolei pod koniec lat 60. XIX w. osiedlił się w mieście nowy felczer Jeszajahu Koprowski[1.3].

Pod koniec XIX w. społeczność żydowska posiadała w mieście sześć chederów. Żydzi mieli również możliwość posłania swoich dzieci do szkoły państwowej, nie byli tym jednak zainteresowani. W roku szkolnym 1883/1884 na 1323 mieszkańców wyznania mojżeszowego jedynie 2 chłopców oraz 6 dziewcząt uczęszczało do szkoły[1.4]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Tuszynie funkcjonowała jedna państwowa szkoła powszechna. Uczęszczały do niej także dzieci wyznania mojżeszowego. Wśród nich były: Moszek Brym, Lejbji Jachimowicz, Abram Fuks, Berek Hanyzl, Moszek Rozenbaum, Abracham Gutman, Abracham Fiszer, Icek Hecht, Mojżesz Feld i inni. Żydowska społeczność w Tuszynie, a głównie ortodoksi zmierzali do utworzenia szkoły wyznaniowej Bejt Jaakow. Udało im się to w 1923 roku. Szkoła mieściła się w prywatnym budynku przy ulicy Źródlanej 16. Poziom nauczania stał jednak na bardzo złym poziomie. Dlatego też w połowie lat 30. XX w. placówka została zamknięta. Szybko ją jednak reaktywowano, zmieniając wszystkich nauczycieli oraz zarząd nad szkołą. Nadzór nad placówką objęła Aguda. Dążyła ona do zwiększenia godzin nauczania dla przedmiotów judaistycznych, większy nacisk kładła więc na naukę języka hebrajskiego, czytania Talmudu, odprawiania modlitw oraz znajomości Biblii. Do wybuchu II wojny światowej szkoła borykała się z problemami lokalowymi, finansowymi a także pedagogicznymi. Utrzymała jednak swoje funkcjonowanie[1.5].

W międzywojniu społeczność żydowska utrzymywała się głównie dzięki amatorom kąpieli wodnych, którzy ściągali do miasta. W pobliskim Tuszynku powstało bowiem sanatorium przeciwgruźlicze, które zostało wyposażone bardzo nowocześnie, jak na tamte czasy. Do Tuszyna ściągali kuracjusze z całej Polski. W Tuszynie-Lesie powstało osiedle letniskowe dla kuracjuszy i amatorów wody mineralnej.

Do funkcjonujących w mieście żydowskich organizacji polityczno-społecznych należy zaliczyć cieszącą się dużą popularnością wśród społeczności żydowskiej partię Aguda. Jej prezesem był Josek Szabszewicz, mieszkający przy ul. Kościelnej 38. Żydzi tuszyńscy byli też aktywni w wyborach do organów administracji miejskiej. W 1936 r. na miejsce Arona Moszke Goldsztajna, który wyjechał z całą rodziną do Palestyny, wybrano Szaję Przedborskiego. Rada i zarząd miasta odzwierciedlały proporcjonalny skład narodowościowy społeczności tuszyńskiej: 11 Polaków, 5 Żydów i 1 Niemiec.

Żydzi tuszyńscy mieli własną organizację harcerską „Betori” [może chodzi o Betar? – przyp. red.] i sportową „Makabi”. Drużyna „Betori” ściśle współpracowała z organizacjami rewizjonistyczną i syjonistyczną. Organizowano wspólne spotkania, pogadanki na tematy związane z historią narodu żydowskiego, szczególnie z historią Palestyny. Tuszyńska społeczność żydowska posiadała też własny związek rzemieślników, liczący 46 członków. Działał Żydowski Bank Ludowy[1.6].

Po wkroczeniu do Tuszyna Niemców we wrześniu 1939 r., rozszalał się niemiecki terror skierowany przeciwko Żydom. W Tuszynie nie powstało getto. Wszystkich miejscowych Żydów, a także uchodźców z okolicznych miasteczek, łącznie 1,5 tys. osób, zmuszono do marszu do getta w Piotrkowie Trybunalskim. Tam podzielili los innych ofiar, zostając w głównej mierze wywiezieni do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince[1.7].

Nota bibliograficzna

• Tuszyn, [w:] The Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. III, New York 2001, s. 1351.
• Tuszyn, [w:] Pinkas hakehillot Polin: entsiklopedyah shel ha-yishuvim ha-Yehudiyim le-min hivasdam ve-`ad le-ahar Sho'at Milhemet ha-`olam ha-sheniyah, red. D. Dąbrowska, A. Wein, Jerusalem 1976, ss. 122–123.