Września leżała na szlaku handlowym na Śląsk. Jako ważny ośrodek handlowy wcześnie, bo w XIV w., otrzymała prawa miejskie. Być może już wtedy osiedlili się tam Żydzi, choć na ten temat trudno powiedzieć coś pewnego. Wiadomo jedynie, że niektóre nagrobki na nieistniejącym obecnie cmentarzu we Wrześni pochodziły z XVIII w.  albo nawet czasów wcześniejszych (w 1909 r. Herzberg i Heppner pisali, że mają one „przynajmniej 200 lat”).

W 1579 r. 75 tutejszych Żydów zapłaciło 60 guldenów podatku. Według Heinricha Graetza, w 1656 r., w czasie potopu szwedzkiego, miało tu zginąć męczeńską śmiercią 100 Żydów. W tym czasie mieszkał we Wrześni Efraim ben Josef, autor kilku selichot, czyli modlitw o przebaczenie na Dni Pokuty. Kolejnym rabinem był Mosze Jehuda Selig. Najstarsze dokumenty dotyczące Żydów wrześnieńskich pochodzą z 1621 i 1632 r., a zawierają przywileje dla społeczności żydowskiej. Sama gmina została założona jednak ok. 1700 roku.

Synagoga została wzniesiona w 1710 roku. Wybudowano ją z drewna, ale pomimo to służyła gminie przez długie lata. Dopiero pożar w 1873 r. zniszczył ją całkowicie. Prawdopodobnie wówczas spłonęły wszystkie dokumenty dotyczące życia gminy w pierwszym okresie jej istnienia. W 1875 r., na miejscu spalonej synagogi stanęła nowa, tym razem murowana. Przetrwała ona aż do drugiej wojny światowej. W 1940 r. została wysadzona w powietrze przez żołnierzy niemieckich. Druga synagoga posiadała kunsztownie rzeżbiony aron ha-kodesz, wykonany przez Abrahama z Brombergu (Bydgoszczy?). Pierwszy cmentarz powstał ok. 1700 r., kolejny – w 1868 roku. Z tego drugiego zachowało się do dziś jedynie kilka fragmentów nagrobków, przechowywanych w muzeum regionalnym im. Dzieci Wrzesińskich.

Na miejscu drewnianej synagogi po pożarze przez pewien czas odsłonięte były resztki fundamentów na planie kwadratu. Według miejscowej legendy spoczywała tam młoda żydowska para, zabita w czasie nieokreślonego „powstania”. Według Heppnera i Herzberga, w istocie znaleziono tam męską i żeńską czaszkę, obie przebite żelaznym gwoździem.

W okresie zaborów Września uznawana była za jedną z najstarszych i najliczniejszych gmin żydowskich w tej części Prus. Pod koniec XVIII w. mieszkało w niej 550 Żydów na 1276 mieszkańców. W 1793 r., w momencie przyłączenia miasta do Prus, rabinem był Hirsz Aron London (Mirels). Urodził się on w Londynie, potem był rabinem w Schwerinie, a zmarł we Wrześni w 1814 roku. Wywodził się z jednej z najznamienitszych rodzin rabinackich, a był także autorem hebrajskiego hymnu na cześć pruskiego generała Moellendorfa, który zajął Polskę i Pomorze, zatytułowanego Rok 1793.  Małżonka rabina, Wittusch, była uczoną w Talmudzie; znana była ze swojej wiedzy medycznej. Synem Hirscha był z kolei Aron Mirels, potem również rabin Wrześni, przedwcześnie zmarły. Innym z wybitnych rabinów wrzesińskich XIX w. był komentator biblijny Meïr Löb Malbim. Z Wrześni wywodziło się także wielu rabinów okolicznych miejscowości, m.in. Joschua Heschel Kutner, rabin w Trzcielu i Szamotułach. Pochodził stąd także dyrygent Louis Lewandowski oraz jego bracia Hermann i Jakub, kantorzy odpowiednio w Hamburgu i Halle.

W 1848 r., w trakcie Wiosny Ludów, miasto zostało na krótko opanowane przez Polaków. 15 kwietnia 1848 r. mieli oni włamać się do synagogi i podrzeć rodały. Mieli oni także bić miejscowych Żydów. Kilka poszkodowanych osób zmarło, w tym jedna z dwóch molestowanych przez napastników dziewczynek. Zajścia miały być zemstą za mordowanie przez Żydów rannych polskich powstańców.

Największa liczba członków gminy została odnotowana w połowie XIX w., kiedy w mieście żyło ponad 1300 Żydów. Społeczność żydowska stanowiła wówczas ponad 50% całej ludności Wrześni. W 1870 r. otwarta została żydowska szkoła podstawowa, a ponadto dzieci żydowskie mogły uczęszczać do szkoły religijnej. W 1899 r. gmina we Wrześni liczyła już tylko 528 osób (130 gospodarstw domowych). Działały wówczas liczne stowarzyszenia: charytatywne – m. in. zajmujące się pielęgnacją chorych, wsparciem ubogich, stowarzyszenie żydowskiej historii i literatury, któremu przewodził rabin dr Lewin, stowarzyszenie kobiet oraz dziewczęce stowarzyszenie „Sulamith”.Żydzi byli także członkami miejscowych władz – jako radni miejscy i członkowie magistratu. Wielu Żydów z Wrześni brało udział w wojnie lat 1870/71.

W kolejnych latach Żydzi w dalszym ciągu opuszczali niewielką Wrześnię, wyjeżdżając do większych ośrodków albo do Stanów Zjednoczonych. Również nasilający się w Niemczech antysemityzm przyczynił się do stopniowego zmniejszania się gminy. W 1905 r. Września liczyła 5435 mieszkańców, z czego 490 było Żydami. Rabinem był wówczas dr M. Lewin.

W 1921 r., niedługo po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na 6627 mieszkańców Wrześni już tylko 151 zadeklarowało wyznanie mojżeszowe. 111 osób podało narodowość żydowską. Gmina żydowska istniała do 1932 r., następnie została podporządkowana gminie w Gnieźnie. Na początku okupacji niemieckiej w okresie II wojny światowej w mieście mieszkało już tylko 60 Żydów. Jeszcze w październiku 1939 r. zostali oni przesiedleni przez Niemców na obszar Generalnego Gubernatorstwa, gdzie podzielili los miejscowych społeczności żydowskich. W całym okręgu wrzesińskim, począwszy od 1941 r., powstawały liczne niemieckie obozy pracy przymusowej dla Żydów, w których wielu z nich poniosło śmierć.

Bibliografia

• Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Laender, Koschmin – Bromberg 1909.
• Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, tom X, Województwo Poznańskie, Warszawa 1926, s. 118.
• Wreschen, The Jewish encyclopedia; a descriptive record of the history, religion, literature, and customs of the Jewish people from the earliest times to the present day, red. C. Adler, I. Singer, New York – London 1907 [online] https://www.jewishencyclopedia.com/articles/15029-wreschen [dostęp: 16.06.2021].