Wybuch wojny niemiecko-sowieckiej i początek okupacji niemieckiej na Litwie. Lato 1941 r. w Wilnie

W niedzielny poranek 22 czerwca 1941 r. w związku z wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej (rozpoczęcie Planu Barbarossa) rozpoczął się nowy rozdział dla ludności Litwy, w tym dla wileńskich Żydów. W ramach nowego podziału administracyjnego, Wilno znalazło się na terenie Komisariatu Generalnego Litwy (Generalbezirk Litauen) Komisariatu Rzeszy Wschód (Reichskomissariat Ostland). Tuż przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej w Wilnie mieszkało około 58 000 Żydów co stanowiło około 27,78% wszystkich mieszkańców miasta[1.1].

Po zajęciu Wilna, w dniu 24 czerwca 1941 r. przez wojska niemieckie, rozpoczęły się prześladowania Żydów, aresztowania i osadzanie ich w więzieniu na Łukiszkach[1.2]. Zaczęto też ustanawiać zakazy i nakazy uderzające w ich egzystencję. Już w dniu 4 lipca 1941 r. zostało wydane obwieszczenie nakazujące Żydom nosić na piersi i plecach żółty znak litery „J” (Jude) na kawałku materiału o przekątnej 10 cm, a także zakazujące im poruszania się po ulicach pomiędzy godziną 18.00 po południu a 6.00 rano.

W tym dniu został także wydany rozkaz o utworzeniu Judenratu (Rady Żydowskiej), który początkowo składał się z 10, a po 15 lipca z 24 osób. Został on wówczas ustanowiony na drodze wyborów. Wśród jego członków znaleźli się przedstawiciele różnych żydowskich partii politycznych oraz grup zawodowych, jak prawnicy, dziennikarze czy lekarze. Przewodniczącym został Szaul Trocki (były radny miejski), jego zastępcą – Anatol Fried, sekretarzem – Abraham Zajdsznur. Siedziba Judenratu mieściła się przy ul. Straszuna 6. W tym okresie do głównych zadań Rady należało dostarczanie codziennie ok. 2000 żydowskich robotników niemieckim instytucjom wojskowym i cywilnym[1.3].

W kolejnych dniach wydano następne zakazy i zarządzenia, w tym zakazujące korzystać Żydom ze służby zdrowia w publicznych szpitalach, leczyć Żydom nie-Żydów. Wyznaczono wówczas dla Żydów szpital nr 2 przy ul. Zawalnej, który był utrzymywany przez gminę żydowską. W tym czasie skonfiskowano także Żydom wileńskim odbiorniki radiowe, środki transportu, a także nakazano zaopatrywanie się w żywność w wyznaczonych 30 sklepach i 10 piekarniach wyłącznie w godzinach od 16.00 do 18.00, kiedy towar był już w większości wykupiony.

W tym czasie od 4–5 lipca rozpoczęły się pogromy na Żydach, terror wymierzony w nich nasilał się z każdym dniem. Wielu z nich zostało aresztowanych, osadzonych na Łukiszkach, a także dokonano na nich mordów w Ponarach pod Wilnem na terenie niedokończonej przez władze sowieckie bazy paliwowej. Według obliczeń Kazimierza Sakowicza do 31 lipca przez 17 dni zamordowano tam ok. 5000 osób[1.4].

W sierpniu represje wymierzone w Żydów zostały nasilone. W dniu 2 sierpnia niemiecki komisarz miasta Wilna Hans Hingst nakazał wszystkim Żydom noszenie gwiazdy Dawida z przodu po lewej stronie i na plecach. Zakazano również korzystania Żydom z parków, skwerów, miejsc spacerowych i rekreacyjnych, a także ze środków publicznego transportu. Zakaz obejmował także poruszanie się po najważniejszych ulicach miasta. Jeśli ktoś z Żydów mieszkał przy głównych ulicach, mógł przechodzić nimi od swoich mieszkań tylko do najbliższej przecznicy. W dniu 6 sierpnia Hingst rozkazał nałożenie na Żydów wileńskich kontrybucji w wysokości 5 mln rubli. Dostarczenie żądanej sumy nie zatrzymało machiny masowych mordów i wywożenia Żydów do Ponar.

W dniu 1 września 1941 r. rozpoczął się pogrom na Żydach w Wilnie, który trwał dwa dni. Pretekstem było oskarżenie kilku Żydów o mający miejsce 31 sierpnia zamach dokonany przez podstawionych Litwinów na dwóch niemieckich żołnierzy na rogu ulic Szklanej i Wielkiej. Jego następstwem było aresztowanie i uwięzienie na Łukiszkach, a następnie rozstrzelanie w Ponarach 2 września 3700 Żydów, w większości kobiet i dzieci. Wśród ofiar znalazła się większość członków Judenratu, w tym Szaul Trocki. Równocześnie 1 września wydano obwieszczenie wprowadzające kolejne zakazy, m.in. zabroniono wychodzenia z domu w godzinach od 15.00 po południu do 10.00 rano wszystkim tym, którzy nie mają obowiązku pracy. Kolejne rozporządzenie Hingsta zostało wydane 3 września i dotyczyło przejęcia majątku żydowskiego – dostarczenia na posterunki policji m.in. kosztowności, biżuterii, waluty obcej i krajowej oraz weksli.

Utworzenie dwóch gett i okres masowych mordów

Pierwsze fale represji na ludności żydowskiej w Wilnie były preludium do dalszych działań i utworzenia przez Niemców gett w mieście. W dniu 6 września 1941 r. ogłoszono powstanie „dzielnicy żydowskiej” w Wilnie, do której nastąpiło przeniesienie Żydów z pozostałych ulic miasta. Getto zostało podzielone na dwa obszary: „duże getto” (nr 1) w rejonie ówczesnych ulic: , Rudnickiej, Jatkowej, Szpitalnej, Dziśnieńskiej, Żmudzkiej, Straszuna, Szawelskiej, a także części jednej strony ulic: Końskiej, Lidzkiej i Zawalnej; oraz „małe getto” (nr 2) w rejonie ulic: Juliusza Klaczki i Żydowskiej, części ul. Szklanej i Gaona. Powstały też dwa oddzielne Judenraty. Oba getta były przeludnione i na jednego mieszkańca przypadało w nich 1,5m2 powierzchni mieszkalnej. Ludzie mieszkali w budynkach także na poddaszach, w piwnicach, a nawet w korytarzach. Oba getta rozdzielała ulica Niemiecka, która została wydzielona z terenu zamieszkałego przez Żydów. Getto było otoczone drewnianym płotem. Brama do „dużego getta” znajdowała się przy ul. Rudnickiej 23 niedaleko kościoła Wszystkich Świętych.

Na terenie „małego getta” stłoczono według różnych danych od ok. 9000 do ok. 11 000–12 000 osób, w większości starców, kobiety i dzieci, osoby chore i niezdolne do pracy fizycznej. Judenratem w „małym getcie” kierował kupiec Ajzyk Lejbowicz. Jego mieszkańcy od początku skazani byli na zagładę. Już 15 września wywieziono z niego do Ponar 1271 osób. Kolejna akcja wysiedleńcza miała miejsce w święto Jom Kipur (1 października), podczas której aresztowano i wysiedlono 2000–3000 osób. W dniu 3 października Niemcy rozpoczęli jego likwidację. Przy czym 15 października osobom, głównie „specjalistom” wykonującym zawody techniczne, wydano tzw. szajny koloru żółtego (pozwolenia na pracę) dla 3000 osób i wraz z rodzinami wysiedlono ich z „małego” do „dużego getta”. Dzięki temu uniknęli wówczas śmierci. Pozostałych wywożono stopniowo do Ponar aż do dnia 30 października – kiedy „małe getto” zostało ostatecznie zlikwidowane.

W „dużym getcie” początkowo umieszczono 29 000–30 000 Żydów. Również z niego jesienią 1941 r. wywożono Żydów do Ponar, ale początkowo na mniejszą skalę niż z „małego getta”. Zginęli wtedy prawie wszyscy członkowie Judenratu, w tym jego przewodniczący – Trocki. W okresie od 22 października do 22 grudnia 1941 r. miały miejsce selekcje mieszkańców „dużego getta”.  Np. w listopadzie na podwórzu gmachu Judenratu zgromadzono 1200 Żydów, którzy byli niezdolni do pracy. Wszystkich skazano na śmierć. 

Do końca 1941 r. niemieccy okupanci zamordowali z obu gett łącznie 33 500 osób. Według Mendla Balberyszskiego w dniach 22–24 grudnia 1941 r. miała miejsce ostatnia wielka „czystka” w getcie wileńskim, kiedy to wywieziono do Ponar grupę „nielegalnych” Żydów, którzy nie posiadali żółtych „szajnów” – zaświadczeń pracy otrzymanych z niemieckiego urzędu pracy lub różowych – ochronnych wydanych przez zarząd getta[1.5]. Niemcy planowali pozostawić w getcie wyłącznie osoby zdolne do pracy – wykwalifikowane.

„Okres stabilizacji” w getcie. Styczeń 1942 – marzec 1943 r.

Szacuje się, że po pierwszych akcjach eksterminacyjnych z jesieni 1941 na terenie „dużego getta” w styczniu 1942 r. legalnie mieszkało ok. 12 000 Żydów, a 8000 w ukryciu. Zaczął się okres względnej „stabilizacji” w getcie. Ukształtowało się w nim życie społeczne i kulturalne. Swoją działalność kontynuowały instytucje, które powstały jesienią 1941 roku. Od początku 1942 r. Judenrat, który stanowił najważniejszą instytucję w getcie, sprawującą władzę, rozrastał się strukturalnie. Na jego czele po śmierci Trockiego stał Anatol Fried, który pełnił tę funkcję do 11 lipca 1942 r. – do reorganizacji Rady dokonanej przez Niemców.

W dniu 12 lipca 1942 r. decyzją komisarza miasta Wilna Judenrat został rozwiązany. Od tego momentu na czele getta stał Jakub Gens (1903 lub 1905 Iłowce koło Szawli – 14.09.1943 Wilno), który wcześniej pełnił funkcję szefa policji żydowskiej w getcie. Jako kierujący gettem otrzymał od jego mieszkańców przydomek: „Jakub Pierwszy”. Jego rządy w getcie były krytykowane przez wielu Żydów, gdyż był zwolennikiem lojalnego podejścia wobec władz niemieckich. Wierzył, że w ten sposób złagodzi politykę niemiecką wobec Żydów w getcie i ochroni przed śmiercią chociaż część jego mieszkańców[1.6]. We wrześniu 1941 r. siedzibą Judenratu zostało żydowskie gimnazjum przy ul. Rudnickiej 8. Judenrat składał się z wydziałów, które również zostały utrzymane pod kierownictwem Gensa i jemu bezpośrednio podlegały.

Porządku w getcie pilnowała Żydowska Służba Porządkowa (policja żydowska), która została utworzona we wrześniu 1941 r. przy Judenracie. Na jej czele początkowo stał Jakub Gens, a jego zastępcą został w lipcu 1942 r. Salomon Dessler. Policja miała własne więzienie przy ul. Lidzkiej. Początkowo pracowało w niej ok. 150 funkcjonariuszy, a w pierwszej połowie 1942 r. ich liczba wzrosła do ok. 200. Do zadań policji obok pilnowania porządku w getcie, należało ściąganie kontrybucji nakładanych przez Niemców, egzekwowanie przepisów, a także czasami jako służba pomocnicza brali udział m.in. w deportacjach i przesiedleniach.

Wydział Pracy, którym kierował Acharon Braude, dzielił się na 3 podwydziały: wykorzystania siły roboczej (kierownik Bagranski), kartotek (Niderman) i biurowy (Zygmunt (Mosze) Heller). Łącznie pracowało w nim 27 osób. Wydział wydawał żydowskim robotnikom żółte „szajny”, a od 18 kwietnia 1942 r. – książeczki pracy. Do niego też władze niemieckie kierowały zapotrzebowanie na żydowskich robotników. Przed likwidacją getta – pracowało ok. 14 000 Żydów – co stanowiło 2/3 mieszkańców getta. Po 12 lipca 1942 r. na jego czele stał Marian Nisbaum, przy czym Braude odpowiadał za kontakty Wydziału Pracy w getcie z Urzędem Pracy.

Wydział Zdrowia, którym początkowo kierował dr Rafael Szadowski, a następnie Szepsel Milkanowicki składał z Rady Lekarzy, szpitala, a także m.in. z ambulatorium, przychodni, sekcji sanitarno-epidemiologicznej, szkolnego centrum medycznego dla dzieci, podwydziału pogotowia ratunkowego oraz łaźni z pomieszczeniami do dezynfekcji. Zatrudniał lekarzy, pielęgniarki i personel techniczny. Do jego zadań należało dbanie o zdrowie, a także o higienę mieszkańców getta, aby zapobiec wybuchu epidemii. Zatrudniał 1/3 wszystkich pracowników Judenratu.

Wydział Socjalny, którym kierował Beniamin Srołowicz, zajmował się pomocą społeczną dla mieszkańców getta. Działał on dość prężnie, co powodowało mniejszą umieralność niż np. w getcie warszawskim. Dofinansowywał instytucje opieki na dzieckiem, domy starców, publiczne jadłodajnie, kuchnie, a także wspierał obozy pracy, które istniały poza Wilnem. Np. w październiku 1942 r. Gens stworzył Komitet Pomocy Zimowej.

Wydział Finansowy kierowany przez dyrektora banku – S. Kaszuka zajmował się zbieraniem podatków od mieszkańców getta. Osoby nie płacące – nie otrzymywały żywności, która była na kartki.

Wydział Techniczny w grudniu 1942 r. został przeorganizowany na Wydział Przemysłu. Jego kierownikiem był M.S. Szraiberg, którego później zastąpił inżynier Grigorij Guchman. W ramach swojej działalności założył wiele warsztatów rzemieślniczych, których szefem był Joel Fiszman (męskie: m.in. stolarski, ślusarski, blacharski, elektrotechniczny; kobiece: m.in. pracowania dziewiarstwa i szydełkowania), a także łaźnię i pralnię, które tworzyły miejsca pracy dla Żydów w getcie, czyniąc ich przez to „użytecznymi” na potrzeby okupanta.

Wydział Mieszkaniowy zajmował się przydzielaniem Żydom w getcie powierzchni mieszkalnej. Od września 1942 r. kierował nim Józef Glazman, którego potem zastąpił Baran. Do zadań Wydziału należało też dbanie o remonty pomieszczeń i przystosowanie ich do warunków mieszkalnych. Podlegali mu dozorcy i stróże domów, którzy odpowiadali za czystość i porządek w budynkach.

Wydziałem Żywnościowym kierował Chaim Trainer (lub Trapido). Był on odpowiedzialny za zaopatrzenie mieszkańców getta w żywność, która była wydawana na kartki w czterech istniejących w getcie sklepach. Zajmował się też czterema jadłodajniami, a także herbaciarniami oraz otwartą w czerwcu 1942 r. kawiarnią.

Wydziałem Ogólnym kierował Abraham Notes.

Wydział Kultury i Oświaty został założony w lutym 1942 r. Liczył 75 osób. Jego kierownikami byli kolejno: Grzegorz (Grisza) Jaszuński, dr Leo Bernsztein oraz Izrael Dimentman. W ramach Wydziału istniała Sekcja opieki nad dzieckiem i edukacji. Pierwsze szkoły powstały jeszcze jesienią 1941 r., w tym jedna w „małym getcie”. W „dużym getcie” powstały dwie szkoły ludowe (folkszul) w 1941 i kolejne dwie – ludowa oraz gimnazjum w 1942 roku. Dzieci religijne uczyły się w chederze i dwóch jesziwach. 3 kwietnia 1942 r. została otwarta szkoła muzyczna. W marcu 1942 r. został otwarty dom dla sierot, a także dwa przedszkola dla dzieci w wieku 3–6 lat. Poza tym dwie szkoły będące pod opieką Wydziału, znajdowały się poza gettem w obozie pracy.

W ramach Wydziału w getcie funkcjonował od stycznia 1942 do czerwca 1943 r. Żydowski Teatr Wileński, który był prowadzony przez Izraela Segala. Wystawił w sumie 111 przedstawień dla ok. 35 000 widzów. Istniał także chór śpiewający w jidysz (83 osoby) oraz chór hebrajski. W cieniu śmierci próbowano zorganizować namiastkę normalnego życia, stąd też w getcie organizowano koncerty orkiestry symfonicznej (pierwszy – 18 stycznia 1942 r.), a także spektakle teatralne. Istniała też od marca 1942 r. siedemnastoosobowa orkiestra symfoniczna kierowana przez Wolfa Durmaszkina.

Pomimo tego, że dochody ze sprzedaży biletów były przeznaczane na pomoc najuboższym Żydom, występy i przedstawienia były różnie oceniane przez mieszkańców getta. Gdy jedni nie mieli nic przeciwko nim i chętnie na nie chodzili, to inni je krytykowali. Bundowcy po pierwszym przedstawieniu, zaczęli rozpowszechniać hasło: „Ojf bejs ojlem szpilt men nit kejn teater” (jid. Na cmentarzu nie powinno się wystawiać teatru). Na murach pojawiły się napisy, a także ulotki krytykujące teatr[1.7].

Przy Domu Kultury przy ul. Straszuna 6 działała od 11 września 1941 r. biblioteka w getcie – przedwojenna biblioteka Mefice Haskole. Jej dyrektorem został Herman Kruk – bibliotekarz, bundowiec i kronikarz getta wileńskiego. Była wyposażona w czytelnię, archiwum (kierowane przez Zalmana Kalmanowicza zbierało dokumentację z czasów wojny), dział statystyczny oraz Muzeum Getta. Wokół niej skupiała się gettowa elita. Biblioteka obok oficjalnej funkcji, spełniała rolę miejsca odpoczynku od trudów dnia codziennego, była miejscem nielegalnych spotkań bundowców w getcie, a także ukrywano w niej broń. Miała swoje „filie” m.in. w więzieniu i klubie młodzieżowym[1.8].

W związku z tym, że Niemcy prowadzili na terenach okupowanych zorganizowaną grabież i niszczenie dóbr kultury, w 1941 r. rozkazano żydowskim naukowcom sporządzenie katalogu najcenniejszych książek m.in. z biblioteki przy ul. Straszuna, a także uporządkowaniem i wybraniem najcenniejszych okazów ze zbiorów Instytutu JIWO, które miały trafić do Instytutu Badania Kwestii Żydowskiej we Frankfurcie nad Menem. Wybrali do tego 40-osobową grupę, która miała się tym zajmować. Należał do niej m.in. Herman Kruk, Szmerke Kaczergiński i Abraham Suckewer. W ramach swojej działalności, kiedy Niemcy ich nie pilnowali, starali się ochronić najcenniejsze rękopisy i księgi przed zniszczeniem przez Niemców. Część z nich wynosili w kieszeniach z Instytutu JIWO (znajdował się poza gettem) pod okiem Niemców i zakopywali zarówno w ziemi po „aryjskiej” stronie miasta, jak i szmuglowali do getta i ukrywali w skrytkach na terenie biblioteki. Grupa ta została nazwana przez mieszkańców getta Brygadą Papierową (jid. di papirene brigade lub papir brigade)[1.9].

W getcie powstawały różne stowarzyszenia, w tym w dniu 5 lutego 1942 r. stuosobowa grupa literatów, artystów plastyków i muzyków utworzyła w getcie Związek Pisarzy i Artystów, który miał zajmować się kulturą wysoką oraz wspieraniem finansowym artystów, w tym również upamiętnieniem tych z nich, którzy zginęli. Mieli też zbierać dokumentację artystyczną getta, teksty utworów. Ich siedziba znajdowała się przy ul. Rudnickiej 17. Organizowali cotygodniowe wieczory literackie, konkursy oraz dyskusje dotyczące kultury, a także zebrania dotyczące rożnych dziedzin nauki. Kierował nim zarząd na którego czele stał filolog Zelig Hirsz Kalmanowicz (1885–1943?/1944). Od czerwca 1942 r. w getcie istniało także stowarzyszenie naukowe. W dniu 28 marca 1943 r. w getcie została otwarta wystawa prac malarskich, rzeźby i plakatów. Planowano też stworzenie muzeum w getcie. Wszystkie te inicjatywy odbywały się za zgodą Gensa i były finansowane ze środków Judenratu.

We wrześniu 1942 r. zaczęto wydawać w getcie tygodnik informacyjny w jidysz pt. „Geto Jedies” (jid. Wiadomości getta). Był redagowany przez pisarza i dziennikarza dr. Cemacha Feldsteina (1885–1945). Ostatni numer pisma ukazał się 12 września 1943 r. podczas likwidacji getta.

Okres stabilizacji w getcie skończył się w marcu 1943 r. kiedy zlikwidowano małe getta na terenie okręgu wileńskiego i przewieziono do wileńskiego getta Żydów ze Święcian, Oszmiany i Soł, których następnie pod pretekstem przewiezienia do Kowna, w dniu 5 kwietnia wysłano do Ponar, gdzie zginęli. Mieszkańcy getta wileńskiego zrozumieli, że oni także mogą podzielić ich los. Od tego czasu więcej osób starało się uciec do lasu, co latem 1943 r. spowodowało zaostrzenie rygoru i kontroli w getcie. Wszyscy musieli przebywać w mieszkaniach od godziny 20.00, a komendanci mieszkań o godzinie 21.00 musieli informować policję żydowską, jeśli ktoś był nieobecny. Brak kogoś z rodziny skutkował śmiercią pozostałych jej członków.

W codziennym życiu, pomimo rozwoju życia kulturalnego w getcie, co miało być przejawem normalności, jego mieszkańcom towarzyszył strach przed niemieckim terrorem i represjami, w tym wywózkami do Ponar. Starano się na bieżąco pozyskiwać wiadomości ze świata, w tym dotyczące przebiegu walk na frontach, co czyniono m.in. słuchając nielegalnie audycji radiowych, w tym BBC i Radia Moskwa. Jeden z radioodbiorników w getcie posiadał Grzegorz Jaszuński. Poza tym przez cały okres istnienia obu gett, mieszkańcy borykali się z dużymi problemami mieszkaniowymi, bardzo złymi warunkami sanitarnymi, co powodowało rozprzestrzenianie się chorób; a także aprowizacyjnymi (panował głód), przymusem ciężkiej fizycznej pracy na rzecz okupanta, w tym podczas świąt żydowskich. Stąd też od samego początku w getcie istniały organizacje konspiracyjne. W listopadzie 1941 r. powstała Grupa Jechiela, której przywódcą był Jechiel Szejnbojm. Konspiracja prowadziła m.in. akcje samopomocowe dla mieszkańców getta. Po likwidacji „małego getta” powstała jedna organizacja zrzeszająca różne grupy polityczne, a była nią Farejnigte Partizaner Organizacje.

Partyzantka – Farejnigte Partizaner Organizacje (FPO)

W styczniu 1942 r. powstała w getcie Farejnigte Partizaner Organizacje (w skrócie: FPO; jidysz, Zjednoczona Organizacja Partyzancka). Od samego początku zrzeszała ona różne organizacje polityczne. Wierzono, że jednocząc siły łatwiej będzie walczyć z okupantem i „nie dać się poprowadzić na rzeź jak stado owiec”. Jej przywódcą został Icchak Wittenberg, pseud. „Leon” (ówczesny szef Wydziału Mieszkaniowego w Judenracie). Początkowo należeli do niej syjoniści: członkowie Ha-Szomer ha-Cair (Aba Kowner, Abba, Abe, pseud. „Uri, ), Ha-Noar ha-Cijoni (Nisan Reznik), Betaru (Józef Glazman – wcześniej należał do policji żydowskiej; był pomysłodawcą powstania w getcie organizacji podziemnej) oraz komuniści (Icchak Wittenberg), a po kilku miesiącach dołączyli do nich również członkowie Bundu (Abraham Chwojnik).

FPO składała się z pięcioosobowych grup (na czele z komandierem), te zaś łączone w pięć piątek tworzyły grupę (pluton), a te z kolei połączone były w dwa bataliony dowodzone przez Kownera i Glazmana. Każdy komandier przechodził szkolenie wojskowe, aby potem swoje umiejętności nocami przekazywać członkom grupy. FPO składała się z około 300 osób, z których prawie każda była uzbrojona.

Do głównych zadań FPO należało zbieranie informacji na temat działań i planów niemieckich, wysyłanie emisariuszy do innych gett, w tym do Grodna, Białegostoku i Warszawy w celu przekazania informacji na temat działań niemieckich, a także w celu propagowania idei walki zbrojnej. Próby przedostania się do innych gett zakończyły się schwytaniem wysłańców przez Niemców. Partyzanci podrabiali też dokumenty, zajmowali się sabotażem i zdobywaniem broni. FPO współpracowała ze Związkiem Walki Czynnej – antyhitlerowską organizacją o orientacji komunistycznej, który pomagał przy ucieczkach z getta, dzięki czemu około 300 osób wydostało się na „aryjską” stronę.

Kiedy wiosną 1943 r. FPO zintensyfikowała swoją działalność, Niemcy zażądali od Jakuba Gensa wydania przywódcy organizacji partyzanckiej pod groźbą represji wobec wszystkich Żydów. 16 lipca 1943 r. Wittenberg dobrowolnie oddał się w ręce gestapo, co przypłacił śmiercią[1.10]. Jego następcą został Aba Kowner.

Likwidacja getta wileńskiego

W sierpniu 1943 r. rozpoczęła się stopniowa likwidacja getta. Wówczas wileńskie gestapo poinformowało Gensa o planach przeniesienia Żydów z Wilna do obozów w Estonii i na Łotwie. Przy czym mieli oni dobrowolnie sami się zgłaszać na wyjazd. Pierwsza akcja wywózek do Estonii miała miejsce 6 sierpnia, a druga w dniach 24–25 sierpnia. Kolejna akcja wywózek odbyła się w dniach 1–4 września i wówczas wywieziono 7000–8000 Żydów z Wilna. W ten sposób rozpoczęła się akcja likwidacyjna „dużego getta”. Wtedy też FPO wezwała mieszkańców getta do walki. Przy ul. Straszuna 12 zbudowano barykadę. Doszło do starcia zbrojnego. Broniąc barykady, poległ Jechiel Szeinboim i kilku jego towarzyszy. Zginęło wówczas  około 500 mieszkańców getta. W dniach 23–24 września 1943 r. ostatni oddział FPO razem z Abą Kownerem wycofał się z miasta i dołączył do partyzantów sowieckich w Puszczy Rudnickiej. W grupie tej byli poeci Abraham Suckewer (1913–2010) i Szmerke Kaczergiński (1908–1954).

W dniu 14 września Gensa wezwano na gestapo, gdzie został zamordowany. Fakt ten pogorszył nastroje w getcie i  potwierdził również, że koniec jest bliski. Mieszkańcy getta aby uniknąć wywózki ukrywali się we wcześniej przygotowanych kryjówkach (melinach), a młodsi z nich próbowali uciec poza getto. Miejsce Gensa zajął Saul Dessler, który uciekł z getta. Na jego miejsce Oberscharführer SS Bruno Kittel wybrał – Borię Bieniakowskiego.

W dniu 23 września 1943 r. nastąpiła ostateczna likwidacja getta wileńskiego. Wtedy Kittel, który kierował akcją, poinformował jego mieszkańców o wywózce do obozów pracy w Estonii. Ludzie byli wyciągani siłą z domów i kryjówek. Żydzi zostali wówczas poddani selekcji, a następnie – głównie dzieci i kobiety – wywiezieni przez Niemców do niemieckich nazistowskich obozów zagłady w Sobiborze i na Majdanku oraz ok. 8500–9500 Żydów zdolnych do pracy do obozów pracy na terenie Łotwy i Estonii. Starzy i schorowani zostali rozstrzelani w Ponarach.

Około 500–700 ocalonych z getta Żydów, którym udało się zbiec, walczyło w oddziałach partyzanckich.

Po zlikwidowaniu getta Niemcy pozostawili ok. 3000 Żydów do pracy w fabryce „Kailio”, w wojskowych warsztatach samochodowych (HKP – Heereskraftfahrpark OST 562 w dzielnicy Wilna – Holendry (Olendry)), w obozie pracy przy szpitalu wojskowym na Antokolu oraz w warsztatach gestapo. Na początku lipca 1944 r. kiedy Armia Czerwona zaczęła zbliżać się do Wilna, zamordowano większość z nich. Z HKP uratowało się 120–150 Żydów[1.11].

Szacuje się, że mniej niż 5% wileńskich Żydów przeżyło wojnę.

Martyna Rusiniak-Karwat

Bibliografia (selektywna):

• Arad Y., Ghetto in Flames. The Struggle and Destruction of the Jewish in Vilna in the Holocaust, New York 1982.
• Arad Y., The Judenräte in the Lithuanian Ghettos of Kovno and Vilna, [w:] The Nazi Holocaust. Historical Articles on the Destruction of European Jews, 6: The Victims of the Holocaust, Part 1: East European Ghettos, edit. and Introduction M.R. Marrus, Wesport–London 1989, s. 501–520.
• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, 3: Relacje z Kresów, oprac. A. Żbikowski, Warszawa 2000, s. 315–493.
• Balberyszski M., Likwidacja getta wileńskiego, Warszawa–Łódź–Kraków 1946 (wyd. 2 Warszawa 2018; przypisy i posłowie E. Rogalewska).
• Beinfeld S., The cultural life of the Vilna Ghetto, [w:] The Nazi Holocaust. Historical Articles on the Destruction of European Jews, 6: The Victims of the Holocaust, Part 1: East European Ghettos, edit. and Introduction M.R. Marrus, Wesport–London 1989, s. 94–115.
• Bubnys A., Eksterminacja Żydów wileńskich i dzieje getta wileńskiego (1941–1944), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2010, nr 9/2 (16), 229–272.
• Bubnys A., Vilnius Ghetto 1941–1943, Vilnius 2105.
• Fishman D.E., The Book Smugglers: Partisans, Poets, and the Race to Save Jewish Treasures from the Nazis, Lebanon 2017.
• Friedman P., Two „saviors” who failed. Moses Merin of Sosnowiec and Jacob Gens of Vilna, [w:] The Nazi Holocaust. Historical Articles on the Destruction of European Jews, 6: The Victims of the Holocaust, Part 1: East European Ghettos, edit. and Introduction M.R. Marrus, Wesport–London 1989, s. 492–500.
• Gruszka Z., Herman Kruk (1897–1944) jako organizator i dyrektor biblioteki getta wileńskiego: szkic do obrazu bibliotekoznawstwa żydowskiego w Polsce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 2010, nr 16, s. 171–182.
• Keiser M., How Did Itzik Wittenberg, Hero of the Vilna Ghetto, Die?, „Tablet” 24.04.2017 (online), https://www.tabletmag.com/sections/arts-letters/articles/itzik-wittenberg-vilna-ghetto (dostęp: 01.09.2023).
• Kostanian-Danzig R., Spiritual Resistance in the Vilna Ghetto, Vilnius 2004.
• Kruk H., The Last Days of the Jerusalem of Lithuania. Chronicles from the Vilna Ghetto at the Camps, 1939–1944, New York 2002.
• Levin D., Żydzi wschodnioeuropejscy podczas II wojny światowej, Warszawa 2005, s. 11–
• Rogalewska E., Wartości pamięci. Szkice o ludziach idei w XX wieku, Białystok–Warszawa 2018, s. 87–197 (Część II: Po śladach. Wokół getta wileńskiego).
• Rojowska E., Dean M., Wilno, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933–1945, vol. II: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, part A, ed. Martin Dean, ed. Geoffrey P. Megargee, vol. 2, part A, Bloomington–Indianapolis 2012, s. 1148–1152.
• Sakowicz K., Dziennik pisany w Ponarach od 11 lipca 1941 r. do 6 listopada 1943 r., R. Margolis, Bydgoszcz 1999, s. 45–46.
• The Paper Brigade: smuggling rare books and documents in Nazi-occupied Vilna (online) https://www.yivo.org/The-Paper-Brigade (dostęp: 01.09.2023).
• Tomkiewicz M., Więzienie na Łukiszkach w Wilnie. 1939–1953, Warszawa 2018, s. 54–144.
• Tomkiewicz M., Zbrodnia ponarska. 1941–1944, 2, Warszawa 2022.
• Vilna Ghetto posters. Jewish Spiritual Resistance: from the collection of the Vilna Gaon Jewish State Museum of Lithuania, Vilnius 1999.