Podziemne Archiwum Getta

„To, czego nie mogliśmy wykrzyczeć przed światem, zakopaliśmy w ziemi”.

[Dawid Graber, Relacja pt. Kilka wrażeń i wspomnień, [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 23: Dzienniki z getta warszawskiego, oprac. K. Person, Z. Trębacz, M. Trębacz, Warszawa 2015, s. 384; dalej: Dawid Graber]

„Stojąc na granicy życia i śmierci, będąc przekonana, że raczej zginę, niż będę żyła, chcę się pożegnać z moimi przyjaciółmi i moimi pracami”.

[Gela Seksztajn, Cóż mogę w takiej chwili powiedzieć i czego żądać?, [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 4: Życie i twórczość Geli Seksztajn, oprac. M. Tarnowska, Warszawa 2011, s. 19; dalej: Gela Seksztajn]

13. dnia wielkiej akcji – 3 sierpnia, łapanki i wywózki „na Wschód” trwają w najlepsze i nikt nie wie, czy i jak się to wszystko skończy. Coraz częściej ludzie zgłaszają się dobrowolnie na Umschlagplatz – głodni, zrezygnowani, chcący przerwać życie w strachu i niepewności kolejnego dnia. W tym czasie członkowie grupy „Oneg Szabat” kierowanej przez dr. Emanuela Ringelbluma, postanawiają ukryć część zbieranego i opracowywanego przez nich Archiwum (tzw. Archiwum Ringelbluma) – dokumentującego niszczycielską politykę niemiecką wobec Żydów polskich. Mają nadzieję, że kiedy się skończy wojna, ktoś to odnajdzie i pozna prawdę.

Pierwszą część Podziemnego Archiwum Getta zakopują członkowie „Oneg Szabat” Nachum Grzywacz, Izrael Lichtensztajn (Lichtensztejn) i Dawid Graber w piwnicy kamienicy przy ul. Nowolipki 68.

Do ukrywanych skrzynek dołączają napisane przez siebie testamenty opisujące motywy ukrycia dokumentów, a także nadzieję, że ktoś to kiedyś odkopie…

„Chciałbym dożyć momentu, kiedy będzie można wykopać ten wielki skarb i wykrzyczeć prawdę. Niech świat się dowie, niech się cieszą ci, którzy nie musieli przez to przechodzić. My czulibyśmy się jak weterani […] z medalami na sercu”.[1.1]]

Walczą z czasem, nie znając chwili, kiedy i oni mogą trafić na Umschlagplatz. „Jedna z sąsiednich ulic jest już zablokowana. Nastroje są straszne. Spodziewamy się najgorszego. Spieszymy się. Prawdopodobnie zaraz będziemy zakopywać ostatnią część. Towarzysz Lichtensztajn jest zdenerwowany, Grzywacz trochę się boi. Ja jestem obojętny. Podświadomie czuję, że wyzwolę się od wszystkich nieszczęść. Do widzenia. Żebyśmy tylko zdążyli zakopać… Nawet w takim czasie o niczym nie zapomnieliśmy… Do ostatniej chwili jesteśmy przy pracy” [Dawid Graber, s. 385].

W lutym 1943 r. w bańkach po mleku zostanie ukryta druga część Archiwum, a trzecia prawdopodobnie – w noc przed wybuchem powstania w getcie.

Po zakończeniu wojny Hersz Wasser – jeden z nielicznych z najbliższych współpracowników Emanuela Ringelbluma, będzie brał udział w poszukiwaniach Podziemnego Archiwum Getta, nazwanego później od nazwiska jego twórcy Archiwum Ringelbluma. W październiku 1946 r. zostanie odnaleziona pierwsza część Archiwum – w jednej kryjówce – 8 skrzynek, w drugiej – 2. Niestety niezalutowane pudła przyczyniły się do zagrzybienia części dokumentacji.

W jednej z nich został ukryty m.in. testament Geli Seksztajn w jidysz (Majn cawoe), jej autobiografia i rysunki, a także testament jej męża Izraela Lichtensztajna (Lichtensztejna) (1904–1943).

„10 lat pracy – zbierałam, darłam i znów pracowałam. Przygotowywałam się do wystawienia moich obrazów, a przede wszystkim do wystawy moich portretów dziecka żydowskiego. Teraz ratuję, co się da i ile wystarczy miejsca. Resztę pozostawiam na łasce losu […].

Nie proszę o pochwały, lecz tylko o zachowanie pamięci o mnie i o mojej córeczce. Ta zdolna dziewczynka nazywa się Margolit Lichtensztejn (nosi nazwisko mego męża Izraela Lichtensztejna) i w wieku 20 miesięcy wykazuje malarskie zdolności. Jest to dziewczynka żydowska, mówi pięknym językiem jidysz i jest doskonale rozwinięta, duchowo i fizycznie.

Moje prace ofiaruję żydowskiemu muzeum, które powstanie w przyszłości, w celu odrestaurowania przedwojennego, sprzed 1939 roku, żydowskiego życia kulturalnego, oraz dla studiów nad potworną tragedią żydowskiej społeczności w Polsce w czasie wojny.

Ja nie potrafię przekazać detali dotyczących naszego strasznego losu, wielkiej tragedii naszego narodu. Zostawiam to moim kolegom, żydowskim pisarzom.

Proszę każdego, kto znajdzie moje prace, by wziął pod uwagę, że musiałam zmniejszyć ich format i dopasować do zaistniałych możliwości. […]

Teraz jestem już spokojna. Muszę zginąć, ale swoje zrobiłam. Chciałabym, aby przetrwała pamięć o moich obrazach.

Żegnajcie, moi koledzy i przyjaciele, żegnaj, żydowski narodzie! Nie dopuście już nigdy do takich zniszczeń.

1 sierpnia 1942 roku.

Gela Seksztajn[1.2]]”.

Drugą część Archiwum odnajdą robotnicy podczas prac ziemnych 1 grudnia 1950 roku. Trzeciej nie odnaleziono, pomimo prowadzonych poszukiwań.

Dzięki staraniom Komitetu Upamiętnienia Archiwum Ringelbluma i pozyskanym środkom z Budżetu Partycypacyjnego, w 2018 r. planowana jest rewitalizacja skweru, gdzie ukryto Archiwum.

* * *

Wielka Akcja zdziesiątkowała również szeregi grupy „Oneg Szabat”. Przy upamiętnianiu Archiwum Ringelbluma, pamiętajmy również o nich. Śmierć ponieśli m.in.: Szmuel Bresław (1920 Moskwa – 3.09.1942 Warszawa), Daniel Fligelman (? – lato 1942, Treblinka II), Szymon Huberband (19.04.1909 Chęciny – 18.08.1942 Treblinka II), Gustawa Jarecka (1908 Kalisz – sierpień 1942 Warszawa), Józef Kapłan (1913 Kalisz – 11.09.1942 Warszawa), Aron Koniński, Menachem Linder (1901 Śniatyń – 1942 Warszawa), Henryka Wanda Łazowertówna (19.06.1909 Warszawa – sierpień 1942 Treblinka II), Cecylia Słapakowa (ok. 1900 – lato 1942?).

Martyna Rusiniak-Karwat

Bibliografia:

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 4: Życie i twórczość Geli Seksztajn, oprac. M. Tarnowska, Warszawa 2011.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 11: Ludzie i prace „Oneg Szabat”, oprac. A. Bańkowska, T. Epsztein, Warszawa 2013.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 23: Dzienniki z getta warszawskiego, oprac. K. Person, Z. Trębacz, M. Trębacz, Warszawa 2015.
M. Borwicz, Archiwum pod gruzami, [w:] Męczeństwo i zagłada Żydów w zapisach literatury polskiej, wybór i oprac. I. Maciejewska, Warszawa 1988, ss. 317-319.