Cmentarz żydowski w Wiskitkach znajduje się przy ul. Spółdzielczej, około 850 m na północny zachód od centrum miejscowości. Zajmuje działkę geodezyjną nr 143805 2.0037.569, na planie prostokąta, o powierzchni 6336 m kw. W 1841 r. dozór bóżniczy wydzierżawił działkę przeznaczoną na cmentarz. Funkcjonował do wybuchu II wojny światowej. Początkowo służył jako miejsce pochówku także dla zmarłych z pobliskiego Żyrardowa[1.1].
Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji. Do dziś zachowało się kilkadziesiąt macew, jednak porastająca teren cmentarny bujna roślinność utrudnia ich inwentaryzację. Podczas przeprowadzonych w listopadzie 2009 r. prac dokumentacyjnych udało się zidentyfikować ok. 70 nagrobków, przy czym tylko część z nich przetrwała w całości. Często – w wyniku wyłamania – zachowały się jedynie podstawy macew. Pomimo zniszczeń wyraźny jest rzędowy układ pochówków. Najstarsze nagrobki znajdują się w południowo-wschodniej części cmentarza. Są to często macewy z polnych kamieni granitowych. Na ich tle wyróżnia się uszkodzona macewa Hindy Szifry, wykonana z piaskowca, z wypukłą inskrypcją, z epitafium o treści: „Słońce zgasło i księżyc obrócił się w ciemność, jej chwała zstąpiła w otchłań na wieki, zapłakała ulica i krzyknęło miasto z rozpaczy. Kroczyła zawsze drogą dobroczynności i dobrych uczynków. Biada nam, od których nagle została zabrana. Hinda Szifra, jej piękno pochłonęła ziemia, z dobrej rodziny, cnotliwa w mowie, oby rozświetlił jej dusze jak słońce o wschodzie”[1.2].
W centralnej części cmentarza na uwagę zasługują przewrócone macewy z płaskorzeźbami dłoni w geście błogosławienia. Na jednej z nich wyryto napis: „Człowiek prawy, który szedł drogą dobrych uczynków, starzec, w pełni wieku, dopełniły się jego dni w wieku 70 lat. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi, syn naszego nauczyciela, pana i mistrza Izraela ha-Kohena. Zmarł 24 nisan [5]643, niech jego dusza będzie związana w wieniec życia wiecznego”[1.1.2] (24 nisan 5643 = 01.05.1883). Tuż obok leży nagrobek jego syna Dawida, zmarłego 1 czerwca 1893 r. (17 siwan 5653).
W północno-zachodnim sektorze znajdują się m.in. wykonany z lastriko nagrobek tablicowy z częściowo stłuczoną kamienną płytą z epitafium, stojący na grobie osoby zmarłej w 1938 r.; nagrobek skrzyniowy z wyrzeźbionymi na bokach wyobrażeniami okrągłych uchwytów oraz kilkanaście destruktów macew z piaskowca. Epitafia na zachowanych macewach sporządzono w języku hebrajskim.
Długotrwałe oddziaływanie czynników atmosferycznych w połączeniu z brakiem bieżącej renowacji, doszczętnie zniszczyły polichromie, jakimi niegdyś ozdabiano macewy. Jedynie w dolnych partiach kilku nagrobków widoczne są relikty malatury w postaci jasnoczerwonego i czarnego barwnika.
W 1992 r. obiekt został wpisany do rejestru zabytków. W 2009 r. z inicjatywy serwisu Kirkuty.xip.pl wykonany został spis zachowanych macew. Kilka lat później dodatkowy spis sporządziła Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Przez wiele lat teren cmentarza był nieogrodzony, porastała go gęsta roślinność. W sierpniu 2016 r. teren cmentarza został uporządkowany i ogrodzony murem z betonowych elementów prefabrykowanych. Przy wejściu umieszczono tablicę upamiętniającą Żydów z Wiskitek. Projekt zrealizowała Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego we współpracy z Europejską Inicjatywą Porządkowania Cmentarzy Żydowskich[1.3].
Spis macew jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: http://cemetery.jewish.org.pl/list/c_28 [dostęp: 19.01.2015].
- [1.1] Jagiełło B., Z dziejów osadnictwa żydowskiego na Mazowszu Zachodnim (do 1914), „Roczniku Żyrardowskim” 2011, t. IX, ss. 527–550.
- [1.2] Tłum. W. Tworek
- [1.1.2] Tłum. W. Tworek
- [1.3] Wiskitki [online] http://fodz.pl/?d=2&id=2148&l=pl [dostęp: 15.01.2017].