Od 1136 r. Wolbórz był własnością i jedną z głównych rezydencji biskupów włocławskich. Z tego powodu posiadał przywilej de non tolerandis Iudaeis. Nie mogąc osiedlać się w mieście Żydzi od XVIII w. mieszkali w pobliskiej wsi Wesoła.

Po 1807 r. ograniczenia w osadnictwie żydowskim zostały zniesione. W 1808 r. w Wolborzu mieszkało już 39 Żydów, stanowiąc 5% ogółu mieszkańców. Ludność żydowska utrzymywała się wówczas głównie z drobnego handlu[1.1].

W 1827 r. w mieście żyło 112 Żydów, stanowiąc 9% łącznej liczby mieszkańców. W latach 30. XIX w. osiedlił się tutaj chasydzki cadyk Issachar Dow Ber ha-Kohen Tornheim (zm. 1887), powołując własny dwór. Oprócz autorytetu religijnego, był on także poetą i kompozytorem, utrzymującym własny chór i orkiestrę. Był on uczniem Uriego ze Strzelisk, Isachara Dowa z Radoszyc i Eliezera Hofsteina z Kozienic; napisał dzieło religijne Awodat Isachar. Jego obecność zmotywowała społeczność do utworzenia autonomicznej gminy wyznaniowej. Usamodzielnienie się od Piotrkowa Trybunalskiego nastąpiło jednak dopiero w 1862 roku. Na rabina wybrany został wówczas wspomniany Issachar Dow Ber ha-Kohen. Przypuszczalnie wtedy powstał cmentarz oraz wzniesiono drewnianą synagogę[1.2].

 W 1857 r. Wolbórz zamieszkiwało 270 Żydów, co stanowiło 19% wszystkich mieszkańców. Był wśród nich kupiec, 4 sklepikarze, krawiec, 2 garbarzy oraz piekarz i rzeźnik. W 1897 r. w mieście żyło 437 Żydów, stanowiąc 26% ogółu mieszkańców.

W 1921 r. w Wolborzu mieszkało 443 Żydów – 20% ogółu mieszkańców. Funkcje rabina pełnił najpierw Chaim Baruch Dembiński, a gdy odszedł na stanowisko rabina w Tuszynie, rabinem Wolborza został jego syn Jechiel Simcha Dembiński. W 1928 r. spłonęła stara drewniana synagoga. Społeczność żydowska w mieście nie wykazywała znacznej aktywności kulturalno-oświatowej. Funkcjonowały jedynie chedery[1.3]. W 1939 r. w Wolborzu mieszkało ok. 250 Żydów.

Podczas II wojny światowej we wrześniu 1939 r. Wolbórz został zbombardowany przez niemieckie lotnictwo, w wyniku czego zniszczeniu uległa większość domów. Niemcy zajęli miasto 5 września 1939 roku. Podczas bombardowania wielu mieszkańców uciekło, jednak po zajęciu Wolborza przez wojska niemieckie większość powróciła. W mieście znaleźli się także uchodźcy z innych miejscowości, w tym rabin Tuszyna (były rabin Wolborza) Chaim Baruch Dembiński; łącznie w Wolborzu schronienia szukało ok. 190 osób. Łącznie w 1940 r. w mieście znajdowało się 436 wyznawców judaizmu[1.4].

Początkowo sytuacja ludności żydowskiej była relatywnie znośna. Niemcy utworzyli getto, jednak nie było ono ogrodzone. Żydzi mieli możliwość kontaktowania się z Polakami, co pozwalało zapewnić żywność i opał na zimę. Istniał jednak wymóg uczestnictwa w ciężkich robotach. W październiku 1942 r. Niemcy wywieźli ponad 400 Żydów do getta w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie do ośrodka zagłady w Treblince. Wojnę przeżyło jedynie 20 przedstawicieli przedwojennej żydowskiej społeczności Wolborza[1.5].

Nota bibliograficzna

• Witan M. R., Ch[lebowski] Br., Wolbórz [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIII, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1893, ss. 822–825.
• Wolbozh, [w:] The Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. III, New York 2001, s. 1457.
• Wolbórz, [w:] Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, Volume I (Poland). Pinkas Hakehillot Polin, Jerusalem 1976, ss. 92–93.