Gmina żydowska w Wałbrzychu powstała dopiero po tzw. edykcie emancypacyjnym, wydanym 11 marca 1812 r. przez króla Fryderyka Wilhelma III. Dokument ten czynił Żydów pełnoprawnymi obywatelami Królestwa Pruskiego. Pierwszym znanym z nazwiska wałbrzyskim Żydem był Moses Lax, który około 1830 r. osiedlił się w Podgórzu (obecnie dzielnica Wałbrzycha), gdzie kupił zajazd „Zur Stadt Berlin”, gdzie urządził fabrykę likieru.

W 1839 r. w mieście mieszkało 10 osób wyznania mojżeszowego, a w 1843 r. na terenie powiatu wałbrzyskiego zamieszkiwało 32 Żydów. Od 1859 r. w Wałbrzychu działała filia gminy żydowskiej w Świdnicy, do której należeli zarówno Żydzi wałbrzyscy, jak i jedenaście rodzin zamieszkałych w okolicznych miejscowościach. W 1861 r. liczba żydowskich mieszkańców na terenie powiatu wzrosła do 189.

Już w 1834 r. społeczność żydowska zakupiła działkę pod cmentarz. Jednak cmentarz ostatecznie nie powstał, a Żydzi chowali swoich zmarłych w Świebodzicach, Kamiennej Górze lub Świdnicy. Dopiero w latach 60. XIX w. wspólnota żydowska w Wałbrzychu założyła własny cmentarz przy Hermsdorfer Chaussee (okolice obecnej ul. 1 Maja). Mniej więcej po 40 latach gmina musiała odstąpić od użytkowania tego terenu z powodu znacznego uprzemysłowienia sąsiedztwa (kopalnie). W 1902 r. zaczęto chować zmarłych na nowym cmentarzu przy Friedländer Chaussee (obecnie ul. Moniuszki). Początkowo wałbrzyscy Żydzi zbierali się na modlitwy w wynajętych pomieszczeniach przy Rynku. W 1882 r. wybudowano synagogę przy Wasserstraße (obecnie ul. św. Jadwigi) . Jej uroczysta inauguracja odbyła się 20 września 1883 roku.

Wraz ze zwiększaniem się liczby członków, wzrastała także niezależność gminy. Po sporach z gminą świdnicką w latach 1875–1878, w 1878 r. Rząd Królewski zezwolił na utworzeniu samodzielnej gminy żydowskiej w Wałbrzychu. Jej pierwszy statut pochodzi z 27 maja 1879 roku. W Zarządzie Gminy zasiedli wówczas: A. Raschkow, Salomon Böhm i Benno Lax. Był to okres rozkwitu gminy wałbrzyskiej. Liczyła wówczas (w 1880 r.) 328 członków. Pierwszym urzędnikiem Gminy Żydowskiej w Wałbrzychu był Leipziger, a jedynym rabinem był dr Tobias Samter, który sprawował swój urząd w latach 1881–1893. Dziesięć lat później liczebność spadła do 253.

Pod koniec lat 20. XX w. w Wałbrzychu mieszkało ok. 220 osób pochodzenia żydowskiego. W 1933 r. w mieście żyło ich 195, a w pozostałych miejscowościach powiatu – 127. W 1927 r. w sąsiedztwie synagogi wzniesiono dom gminny (ul. św. Jadwigi 8), w którym znajdowała się sala modlitwy, sale posiedzeń zarządu gminy, a także mieszkanie dla urzędnika gminnego. W tym czasie w skład Zarządu Gminy Synagogalnej w Wałbrzychu wchodzili: Alfred Basch, S. Philippsberg i Leo Künstlinger, a jej reprezentantami byli: Adolf Meyer, dr Leo Cohn oraz Hermann Wieser. Jeszcze przed przejęciem władzy przez narodowych socjalistów doszło do pierwszych ataków na sklepy i kupców żydowskich. Z czasem uległy one nasileniu, skłaniając miejscowych Żydów do emigracji.

W czasie nocy kryształowej (z 9 na 10 listopada 1938 r.) w mieście doszło do zamieszek, podczas których zniszczono sklepy żydowskie oraz podpalono wałbrzyską synagogę. W połowie 1939 r. w Wałbrzychu mieszkało jeszcze 28 Żydów, a na terenie powiatu wałbrzyskiego – 38. 

Na początku lat 40. XX w. wałbrzyscy Żydzi, którzy nie zdołali wyemigrować z Niemiec, zostali deportowani do tzw. obozów przejściowych dla Żydów z Dolnego Śląska w Prędocicach (Tormersdorf), Krzeszowie (Grüssau) i Rybnej (Riebnig), a następnie transportami z Wrocławia wysyłani byli do niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych i miejsc zagłady – m.in. do Auschwitz, Treblinki, do getta w Mińsku, obozów zagłady na wschodzie i do Theresienstadt.

Po zakończeniu II wojny światowej, już w połowie maja 1945 r., w Wałbrzychu pojawili się pierwsi Żydzi. Była to grupa byłych więźniów obozu koncentracyjnego Gross-Rosen i jego filii, znajdujących się w pobliżu miasta. W czerwcu w mieście przebywało już blisko 100 osób narodowości żydowskiej. Wkrótce Wałbrzych stał się trzecim co do wielkości – po Wrocławiu i Dzierżoniowie – ośrodkiem żydowskim na Dolnym Śląsku. Do miasta skierowano łącznie 7466 osadników żydowskich, jednakże wielu z nich nie zamierzało osiąść tam na stałe. Często byli to obywatele innych państw europejskich, którzy zdecydowali się na powrót do swoich krajów. Dodatkowo na Dolny Śląsk przesiedlono ludność z dawnych wschodnich terenów II Rzeczypospolitej, a wśród nich znalazło się również wielu żydowskich ekspatriantów.

W grudniu 1946 r. w Wałbrzychu mieszkało już 10,2 tys. Żydów, którzy stanowili 17,9% ogółu mieszkańców. W kwietniu 1947 r. w mieście przebywało już tylko 4891 Żydów, w tym 2607 kobiet i 2284 mężczyzn. W 1948 r. – według szacunków Wojewódzkiego Komitetu Żydów we Wrocławiu – w Wałbrzychu mieszkało 6744 Żydów.

W mieście zorganizowano trzy szkoły żydowskie, a także dwa półinternaty, bursy dla młodzieży, świetlice, biblioteki, kuchnie ludowe, stołówki. Żydowskie partie polityczne miały tu swoje agendy. Działał lokalny Komitet Żydowski oraz Kongregacja Wyznania Mojżeszowego. Istniał teatr żydowski „Renesans”, w którym tętniło życie kulturalne – zapraszano artystów, organizowano odczyty, koncerty czy spotkania literackie.

Według danych archiwum Yad Vashem w Wałbrzychu działało trzech rabinów – Chaskiel Grubner (naczelny rabin Wałbrzycha), Elkune Zoberman i Mojżesz Halbersberg. W 1950 r. Kongregacja zatrudniała 22 osoby, administrowała cmentarzem, synagogą, łaźnią rytualną oraz koszerną kuchnią. Organizowała też kursy religijne dla uczniów. 

Rozwój życia żydowskiego w Wałbrzychu został zahamowany pod koniec 1949 r., kiedy rozpoczęła się likwidacja organizacji i instytucji żydowskich. Na początku lat 50. XX w. w Wałbrzychu mieszkało jeszcze ok. 9 tys. Żydów. Jednak większość z nich wybrała emigrację.

Kres intensywnego żydowskiego życia w Wałbrzychu nastąpił po roku 1968, choć w mieście nadal działała nieprzerwanie Kongregacja Wyznania Mojżeszowego (obecnie filia Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP). Do dzisiejszego dnia istnieje również wałbrzyski oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, który w 2012 r. liczył 50 członków. Filia ZGWŻ oraz oddział TSKŻ mają siedzibę przy ul. Moniuszki 13/15. W Wałbrzychu znajduje się jeden z trzech czynnych cmentarzy żydowskich w województwie dolnośląskim

Bibliografia

• Sula D., Repatriowana ludność żydowska na Dolnym Śląsku w latach 1945–49, „Rocznik Województwa Wałbrzyskiego” 1992–1993.
• Szaynok B., Odbudowa życia żydowskiego w Polsce na przykładzie osadnictwa żydowskiego na Dolnym Śląsku, [w:] Żydzi w polskim i czeskim społeczeństwie obywatelskim, Wrocław 1999, ss. 153–171.
• Waldenburg (Schlesien), [w:] Alicke K.-D., Lexikon der jüdischen Gemeinden im deutschen Sprachraum, t. 3, Gütersloh 2008, szp. 4262–4264.