Wspólnota żydowska w Łucku należy do najstarszych na Wołyniu. Po raz pierwszy została wspomniana w przywilejach nadanych w 1388 r. przez namiestnika Litwy, przyszłego wielkiego księcia Witolda.

W 1432 r. Władysław Jagiełło nadał Łuckowi prawo magdeburskie, wyłączając jednakże spod jego stosowania Żydów i Ormian. W 1495 r. Żydzi zostali w ogóle wypędzeni z Łucka, podobnie jak z całej Litwy. Jednak już w 1504 r. wspólnota została restytuowana. W 1507 r. łuccy Żydzi otrzymali od króla Zygmunta I przywilej, zabezpieczający ich prawa.

Wspólnota długo znajdowała się w złej sytuacji ekonomicznej, wielokrotnie zwracając się do władz Wielkiego Księstwa o ulgi podatkowe. W 1556 r. Zygmunt II August, obawiając się, że z powodu trudności gospodarczych Żydzi w ogóle porzucą Łuck, zrównał ich w prawach z ludnością chrześcijańską. Około 1569 r. łuccy Żydzi za niezapłacenie podatków, nałożonych na gminę, zostali osadzeni w więzieniu; synagoga i ich domy zostały opieczętowane.

Polityczno-ekonomiczne znaczenie Łucka wzrosło po unii lubelskiej (1569). Zmiana pozycji miasta przyniosła też dobrobyt Żydów, odgrywających teraz czołową rolę w handlu i rzemiośle Łucka. Otrzymywali w dzierżawę cła, prowadzili browary i fabryki potażu, handlowali drewnem i produktami rolniczymi, brali aktywny udział w jarmarkach, odbywających się w różnych miejscowościach Rzeczypospolitej, organizowali się w cechy rzemieślnicze (m. in. krawców). Z powodu konkurencji często dochodziło do konfliktów pomiędzy żydowskimi a nieżydowskimi rzemieślnikami. Dochodziło też do sporów dotyczących kwoty podatków miejskich, pobieranych od Żydów.

Po włączeniu Łucka w skład Polski w 1569 r. potwierdzono prawa, nadane wcześniej Żydom przez wielkiego księcia litewskiego. W 1580 r. Stefan Batory zrównał Żydów z chrześcijanami w kwestii płacenia podatków miejskich; zabronił też nakładania na nich nowych podatków bez ich zgody. Żydzi otrzymali też prawo kontroli sprawozdawczości finansowej, dotyczącej pobieranych od nich podatków.

W 1600 r. wspólnota żydowska Łucka otrzymała od króla Zygmunta III prawo do samodzielnego zarządzania dzielnicą żydowską. Na polecenie króla Żydzi otrzymali część starej twierdzy w celu przerobienia jej na synagogę; powstała bóżnica obronna, uzbrojona w artylerię, z własną strażą.

Choć wielu Żydów zginęło w okresie powstania Chmielnickiego (1648–1657), a ich mienie zostało rozgrabione, to gmina szybko odzyskała znaczenie. Należała do z czterech „głównych wspólnot wołyńskich”, wysyłała przedstawiciele na lokalny, wołyński waad oraz na Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot). Łuck stanowił też centrum nauk religijnych, znane z wielu znakomitych jesziw. Wśród tutejszych uczonych rabinów XVII–XVIII w. sławę zdobyli zwłaszcza Mosze ben Jehuda ha-Kohen, J. Szor, Joel Galperin zwany Joelem Wielkim oraz E. Gecel.

Sytuacja Żydów Łucka gwałtownie pogorszyła się w drugiej połowie XVIII w. W 1764 r. stali się ofiarami oskarżenia o mord rytualny (rabin Jehuda Zeew ben Towia zginął śmiercią męczeńską), następnie dotknęły ich pogromy hajdamaków, urządzone w 1768 r. W 1765 r. w Łucku mieszkało 1012 Żydów, w 1847 r. – 5010 (ok. 60% ludności), w 1897 r. – 9468 (także ok. 60%).

W 1795 r. Łuck wszedł w skład Rosji. Osiedliło się tu wielu Żydów wysiedlonych ze wsi po wprowadzeniu w życie „prawa o Żydach” z 1804 r. Z kolei po wydaniu w 1844 r. prawa o zakazie zamieszkiwania Żydów w pięćdziesięciowiorstowym pasie wzdłuż granicy, do którego został bez uzasadnienia włączony także Łuck, wspólnota żyła pod stałą groźbą wygnania; skończyło się to dopiero wraz ze zniesieniem strefy pogranicznej w 1862 r.

W 1867 r. w Łucku działało 12 synagog; bardzo duże wpływy miały różne nurty chasydyzmu. Na początku XX w. pojawiła się lewica, reprezentowana przez Bund; rozwijały się także różne ruchy syjonistyczne. W 1910 r. w mieście działało 20 synagog i domów modlitwy, kilka żeńskich i męskich szkół żydowskich, żydowskie towarzystwo literackie. W 1914 r. ukazywał się miesięcznik historyczno-literacki „Sabach”.

W czasie I wojny światowej Żydzi ucierpieli wskutek działań wojennych. Dochodziło do aktów przemocy na tle antysemickim, co spowodowało, że zorganizowana została żydowska samoobrona.

W okresie międzywojennym Łuck pełnił rolę stolicy województwa wołyńskiego w składzie II Rzeczypospolitej. W tym okresie w mieście otwarta duża fabryka obuwia firmy „Bata”, co doprowadziło do bankructwa większość miejscowych drobnych fabryk obuwniczych, należących do Żydów. W 1921 r. żydowska ludność Łucka wynosiła 14 800 osób (70% ogółu), w 1931 r. – 17 366 (48,5%), w 1939 r. – 19 tys. (46%). Wspólnota żydowska Łucka posiadała wiele instytucji społecznych i kulturalnych, w tym sieć szkół Tarbut. W Łucku był wydawany tygodnik w języku jidysz „Woliner prese” (1928–1938). Liczba synagog sięgnęła pięćdziesięciu. Ostatnim rabinem Łucka był Zalman Sorockin. W Łucku działały różne partie żydowskie (Aguda, Bund, syjoniści). Żydzi wybierali swoich przedstawicieli do rady miejskiej Łucka.

W 1939 r. wojska radzieckie zajęły Łuck. Liczba ludności żydowskiej uległa w tym okresie zwiększeniu wskutek przybycia rzesz uchodźców spod okupacji niemieckiej. Jednak władze sowieckie zdusiły żydowskie życie społeczne. Działalność organizacji społecznych i politycznych została zakazana, a ich liderów osadzono w więzieniach. Nastąpiła nacjonalizacja przedsiębiorstw prywatnych. Wielu uchodźców z zachodu zostało deportowanych w głąb Związku Radzieckiego.

Przed zajęciem Łucka przez wojska niemieckie 25 czerwca 1941 r., wielu młodych Żydów opuściło miasto razem z cofającą się Armią Czerwoną. Wkrótce po wkroczeniu Niemców został utworzony Judenrat, liczący 12 osób. W pierwszych dniach okupacji Niemcy zabili aż 5 tys. Żydów. 19 października 1941 r. został utworzony żydowski obóz pracy. W grudniu 1941 r. łuccy Żydzi zostali skoncentrowani w getcie, zagrożonym głodem i epidemiami. Wiosną 1942 r. grupa młodzieży próbowała uciec z getta do lasu, ale większość została schwytana i zabita. Tylko niewielu udało się przyłączyć do formacji partyzanckiej pod dowództwem Kowpaka. Jeden z nich, I. Szczerbato, został później dowódcą batalionu w tej formacji.

19–23 sierpnia 1942 r. zgładzono w getcie aż 17 tys. ludzi. Pięciuset pracujących w obozie pracy rzemieślników stworzyło organizację oporu. Zaopatrzyli się w broń, było jej jednak bardzo mało (kilka automatów i karabinów, siekiery, noże). Kiedy 12 grudnia 1942 r. Niemcy znów przystąpili do eksterminacji Żydów, więźniowie zaczęli powstanie. Kilka ataków niemieckich zostało odpartych, jednak zryw został stłumiony, a jego uczestnicy zabici. Okupacja niemiecka zakończyła się 2 lutego 1944 r.

Po wyzwoleniu miasta część Żydów wróciła do Łucka. W 1959 r. w Łucku mieszkało jeszcze 770 Żydów, stanowiąc 1,4% całej ludności. W 1970 r. było ich 813 (0,9%), a w 1979 r. – 700 (0,5%). Począwszy od lat 70. XX w., narastała emigracja do Izraela, Stanów Zjednoczonych, Niemiec i innych krajów. Podczas ukraińskiego powszechnego spisu ludności w 2001 r. liczba ludności żydowskiej okazała się na tyle niewielka, że nie uwzględniono jej w wynikach. Tym niemniej, od 1991 r. znów zaczęła funkcjonować wspólnota żydowska, kierowana najpierw przez I. Dolinskiego, a po 2003 r. – przez A. Murabiego.

Bibliografia:

• Luck, [w:] Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, vol. II, New York 2001, ss. 758–759.
• Lutsk, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, t. 13, Detroit 2007, s. 273–274.
• Łuck, [w:] Eliektronnaja jewriejskaja encikłopiedija, 20.04.2005 [online] http://www.eleven.co.il/?mode=article&id=12517&query=ЛУЦК [dostęp: 01.02.2021].
• Łuck, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, Bloomington – Indianapolis 2012, ss. 1411–1414.
• Receptor J., Gewen a sztot Luck. Gewen un umgekumen, Paris 1962.
• Sefer Luck, red. N. Sharon, Tel Awiw 1961.