Ludwik Zamenhof, pełna wersja metrykalna Ludwik Lejzor Łazarz Zamenhof (15.12.1859 Białystok – 14.04.1917 Warszawa) – językoznawca, lekarz, twórca języka uniwersalnego – esperanto.

Ludwik Zamenhof jest znany w zasadzie wyłącznie jako twórca języka esperanto, takim rozsławili go esperantyści. Nieznany jest jako intelektualista, którego niektóre prace odnalezione po latach zdumiewają swą wizją. Należy pamiętać, że olbrzymia część jego dorobku spłonęła w archiwach rodzinnych w Warszawie 25 września 1939 od wybuchu niemieckiej bomby. Język esperanto stworzył w 28. roku życia i nigdy język ten nie wymagał poprawek, zaś idee społeczne i religijne tworzył przez pół wieku i wszystkie wielokrotnie poprawiał, nie kończąc myśli. Wskazane jest więc spojrzeć na Zamenhofa jako fascynującego intelektualistę.

Zamenhof odrzucił wszystkie z programów żydowskich swej epoki i stworzył własny Hilelizm (nazwany tak w hołdzie dla Hillela), a następnie Humanitaryzm (w oryginale esperanckim Homaranismo), który: nie wykorzeniając człowieka z jego ojczyzny, z jego języka i z jego wyznania, pozwoli mu pokonać wszelkie sprzeczności swego narodowo-religijnego podłoża i porozumieć się z wszystkimi ludźmi, wszelkich języków i religii na neutralnie ludzkim fundamencie, według zasady wzajemnej.

W każdym z ówczesnych programów rozwiązania kwestii żydowskiej Zamenhof widzi więcej wad niż zalet. Terytorialiści – jego zdaniem - nie zwołają w jedno miejsce kilku milionów Żydów, by stworzyć własne państwo, to niemożliwe. Odrzuca jidyszyzm. Co prawda my, Żydzi wschodnioeuropejscy, mamy wspólny język […] to żargon. [...] Ale taki naród, doskonalący germański dialekt w zonie rosyjsko-polskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym nigdy nieuznany by został przez żadne hebrajskie stronnictwo [...]. Równocześnie Zamenhof zredaguje pierwszą w dziejach gramatykę jidisz. Dovid Katz (jeden z najwybitniejszych specjalistów od jidysz), olśniony po dziesięcioleciach odnalezioną gramatyką jidisz napisze: nawet dziś, gdyby ją wydać, byłoby to historyczno-naukową sensacją.

Najmocniej Zamenhof przeciwstawia się programom asymilacyjnym, w związku z tym również częściowo Haskali, pisze: Wielu z naszych braci trzyma się jeszcze tej formułki [Jesteśmy Francuzami, Niemcami, Polakami, ale wyznania mojżeszowego], lecz dla każdego myślącego człowieka musi być jasne, że bazuje ona na sofizmacie i fałszu, że jest to sztucznie i pod przymusem stworzony kompromis. Nie wierzył w to, że same masy żydowskie, poddadzą się jakiejkolwiek reformie religijnej czy społecznej. To na inteligencji spoczywa obowiązek oświecenia mas.

Odrzuca ostatecznie również syjonizm: Ale nawet gdyby wierzyć w cuda i założyć, że wszyscy Żydzi znajdą się w Palestynie, to analogicznie do trzech pozostałych wypędzeń, i tym bardziej dziś, gdy Palestyna jest rozpostarta na „wulkanie”, doczekamy się po kilkudziesięciu, a może po setce lat… nowego, czwartego wygnania!

Zamenhof musiał zadać sobie pytanie w jaki sposób sam judaizm rozwiązuje kwestie narodowe oraz gdzie jest miejsce wszystkich innych narodów, które nie dostąpiły wybraństwa. Ostatecznie doszedł on do wniosku, że wybraństwo to nie wywyższenie, ale dodatkowy obowiązek dawania świadectwa , które Pan nakazał Żydom wobec Nie-Żydów.

„Zreformować” należy koncepcje narodowe, bowiem naród jest konstrukcją ideologiczną, a realne życie jednostki nie odbywa się w narodzie, lecz wśród sąsiadów, w mieście i na wsi, w regionie. Cóż jednostka jest winna, że urodziła się tu, a nie tam, że wychowano ją w tamtej, a nie tej religii, kulturze, że nauczono ją tego, a nie tamtego języka?

Właśnie na ten dylemat odpowiedzią miało być esperanto. Nowy, sprawiedliwy porządek społeczno-narodowy ma być gwarantowany zasadą ius sermonis, czyli używaniem neutralnego języka, który niweczy różnice etniczne, narodowe, językowe, a nawet kulturowe wielonarodowej i wieloetnicznej Europy. Esperanto odnosiło przed I wojną światową niewyobrażalne dziś sukcesy, jego rozwój pogrzebała Francja w 1922 w Lidze Narodów oraz później wszelkie totalitaryzmy. Każdy inny język w podobnych okolicznościach, początkowo poddawany opresji psychicznej, dodatkowo bez mecenatu państwa, protekcji prawnej, subwencji ginie, esperanto zaś trwa.

W okresie formalnego nieistnienia państwa Polskiego, esperanto było mocnym instrumentem przypominania Europejczykom o losie Polski. Polska ma w związku z tym pewien dług wdzięczności dla Zamenhofa i esperanta, powiedzmy szczerze niespłacony.

W żadnym interesie narodowym nie było propagowanie „neutralnego” języka międzynarodowego typu esperanta, zaś te języki, które w historii uzyskiwały tę rangę były w dużej mierze rezultatem sił ekonomicznych, wspartymi podbojami kolonialnymi.

II wojna światowa dokonała niewyobrażalnego ludobójstwa, zniszczeń i dehumanizacji. Pogrzebała najszlachetniejsze idee. Nikt nie przewidział jej skutków. Zamenhof był orędownikiem pacyfizmu jako środka politycznego. Zaraz przed śmiercią napisze: Jeśli więc w moim domu ktoś inny wykorzystuje moją pracę na rzecz innej grupy etnicznej […] muszę pocieszyć się nadzieją, że ta nienormalna sytuacja wcześniej czy później zniknie, a moje dzieci będą mieć pełną motywację do pracy, czego mi los nie oszczędził. Jak się okazało ów pacyfizm nie oszczędził jego dzieci, ani jego narodu, ani innych narodów, które giną w różnych proporcjach w Zagładzie.

Nie sposób przedstawić tu całego intelektualnego dorobku Zamenhofa, który jeszcze wymaga dopracowań. W konkluzji przywołam Agnieszkę Jagodzińską: […] czas tekstów Zamenhofa jest jeszcze czasem «przed» […].

prof. Walter Żelazny 

Bibliografia

• Baudoin de Courtenay Jan M., W sprawie języka sztucznego międzynarodowego w ogólności, a esperanto w szczególności, “Ilustrowany Kurier Codzienny”, 1912, nr 187.
• Boulton M., Zamenhof, Creator of Esperanto, Routledge & Kegan, London 1980.
• Caubel A., La raison contre Babel, Editions de l'Union rationaliste, N° 197, Paris 1961.
• Cherpillod A., Zamenhof et le judaïsme, Édition de la Blanchetière, Blanchetière 1997.
• Clément M., L'homaranisme. De la sagesse d’Hillel aux lumières juives, (IVe édition, revue et corrigée), http://www.adhuc.eu/homaranisme.pdf, [dostęp 19 marca 2011].
• Janton P., L'espéranto, série: „Que-sais-je?”, Presses Universitaires de France, Paris 1989.
• Jurkowski Marian, Od wieży Babel do języka Kosmitów (o językach sztucznych, uniwersalnych i międzynarodowych), KAW, Białystok 1986.
• Korĵenkov A., Homarano. La vivo, verkoj kaj ideoj de d-ro L. L. Zamenhof, Sezonoj/Litova E-Asocio, Kaliningrado/Kaunas 2009.
• Künzli A., L. L. Zamenhof (1859-1917). Esperanto, Hillelismus (Homaranismus) und die „jüdische Frage” in Ost – und Westeuropa, Verlag Harrassowitz, Wiesbaden 2010.
• Ludwik Zamenhof wobec „kwestii żydowskiej”, pod red. Agnieszki Jagodzińskiej, Wydawnictwo Austeria, Kraków • Budapeszt 2002.
• Mi estas homo. Originalaj verkoj de d-ro L. L. Zamenhof, wybór, redakcja, przypisy Aleksander Korĵenkov, Sezonoj, Kaliningrad 2006.
• Zamenhof L. Гиллелизмъ. Проектъ ръшенія еврейскаго вопроса. Reprint oryginału rosyjskiego wraz z tłumaczeniem na esperanto przez A. Holzhausa, Fondumo Esperanto, Helsinki 1972.
• Żelazny W., Les idées sociales et religieuses suscitées par le phénomène des langues dites artificielles (aspect interlinguistique et social), „Esperantologio/Esperanto Studies”, Nr 2, Uppsala University, Uppsala 2001.
• Żelazny W., Ludwik Zamenhof. Życie i dzieło. Recepcja i reminiscencje. Wybór tekstów, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2011.