Aguda, Agudas Isroel – (jid.; z hebr. Agudat Israel – Związek Izraela) – konserwatywna partia polityczna utworzona w 1912 r., deklarująca ortodoksyjny judaizm oraz wierność zasadom halachy, traktowanej jako podstawa życia społeczności żydowskiej.

Prehistoria

Początków politycznego ruchu o charakterze konserwatywnym i ortodoksyjnym upatrywać można w polemikach ortodoksyjnych autorów, a następnie zdecydowanej ich opozycji wobec haskali na początku XIX wieku. Nurt ortodoksyjny (także zwany charedi) odwoływał się wprawdzie do tradycji, lecz pod pewnymi względami oznaczał odstępstwo od niektórych zasad przez nią uświęconych. Wbrew tradycji, nurt ortodoksyjny tam, gdzie nie zapewnił sobie kontroli nad instytucjami wspólnoty wyznawców judaizmu, dążył do stworzenia własnych, odrębnych form organizacyjnych.

Ukształtował szczególnie rygorystyczny i uznawany przez jego zwolenników za powszechnie obowiązujący Żydów standard przestrzegania drobiazgowych nakazów i zakazów religijnych, nieraz nawet wątpliwych z punktu widzenia halachy. Odrzucał wszelkie formy świeckiej edukacji, uznając jedynie studia talmudyczne. Przyjmował przy tym jako bezwzględnie wiążący wszystkich Żydów kodeks postępowania Szulchan Aruch wraz z komentarzem Mosze Isserlesa, odrzucając możliwość jakichkolwiek modyfikacji i dostosowania obyczajów do zmieniających się wymagań współczesnego świata. Początkowo nurt ortodoksyjny różnił się od chasydyzmu, w pewnym stopniu również od jego przeciwników, czyli mitnagdim, lecz z upływem lat, wraz z rozwojem ruchu na rzecz reformy judaizmu, a następnie świeckich ideologii żydowskich (syjonizmu oraz socjalizmu) te trzy odwołujące się do tradycji, choć w różnej mierze, nurty złączyły się w jednym obozie politycznym.

Początków formowania się obozu ortodoksyjnego można upatrywać już w sporach rabinów, które rozgorzały w 2. połowie XVIII w. wokół zagadnień golenia brody oraz terminu pochówku zmarłych. W następnych dziesięcioleciach pojawiały się kolejne problemy, a wśród nich szczególnie istotne było niechętne stanowisko wielu rabinów wobec oświeceniowych reform (zwłaszcza dotyczących edukacji dzieci) narzucanych w monarchii habsburskiej, akceptowanych przez zwolenników haskali. Definitywne uformowanie się obozu ortodoksyjnego nastąpiło w początkach XIX w., w związku ze sporem wokół innowacji wprowadzonych w synagodze w Hamburgu: modlitw w języku niemieckim, niektórych modyfikacjach ich tekstu oraz muzyki organowej. W rezultacie w Hamburgu powstały dwie odrębne religijne wspólnoty żydowskiej; duchowym przywódcą ortodoksów stał się rabin z Preszburga (dziś stolica Słowacji, Bratysława) Mosze Ha-Sofer (1753–1839, zwany Chatam Sofer, od tytułu swego dzieła), który sformułował zasadę, iż „wszelkie nowości są zakazane na podstawie autorytetu Tory". Po jego śmierci w środowisku ortodoksyjnym doszło do ukształtowania się radykalnego nurtu, dla którego zwolenników pewne poglądy Chatama Sofera (np. zgoda na zastąpienie długich chałatów krótszymi żakietami) były jeszcze nazbyt kompromisowe.

W 1865 r. w Michałowcach (dziś Słowacja) konferencja rabinów ortodoksyjnych uchwaliła zakaz wprowadzania jakichkolwiek modyfikacji do synagog; opowiedziała się nawet przeciw poznawaniu języka kraju, w którym mieszkali Żydzi. Mniej radykalna była ortodoksja w Niemczech, gdzie wpływy jej ustępowały przed rozwojem ruchu na rzecz reformy judaizmu; utrzymała się w pewnej mierze w Wielkopolsce i na południu Niemiec, jednak za cenę pewnego kompromisu i zgody (w drugiej połowie XIX w.) na łączenie zasad Tory z kulturą świecką, integrację z niemieckim otoczeniem oraz rezygnację z zewnętrznych oznak żydostwa (strój, zarost itp.). Zachowano przy tym autorytet Szulchan Aruch i odrzucono reformę judaizmu, oprócz kazań w języku niemieckim. Wybitnym przedstawicielem nurtu ortodoksyjnego w Niemczech stał się rabin Izrael Salanter (1810–1883), w Królestwie Polskim nurt ten reprezentował cadyk z Góry Kalwarii, rabin Icchak Meir Alter.

Zwolennicy ortodoksji, jakkolwiek osłabieni, pozostali wpływowym nurtem w społeczności żydowskiej, występowali w obronie religijnej tradycji tak, jak ją rozumieli, zwalczali zawzięcie Żydów wypowiadających odmienne poglądy, tworzyli odrębne instytucje religijne, lecz dystansowali się od życia politycznego uznając, że należy ograniczyć się do tradycyjnych metod postępowania w stosunku do nieżydowskiego otoczenia, ukształtowanych w przeszłości (sztadlanut). Zwolenników ortodoksji dzieliły przy tym odmienne poglądy na wiele szczegółowych kwestii. Wraz z rozwojem żydowskich organizacji politycznych propagujących koncepcje sprzeczne z ortodoksją, pojawieniem się żydowskiej prasy, nowoczesnych systemów oświatowych (w tym obowiązku szkolnego nałożonego przez państwo) oraz współczesnych ideologii, przed środowiskami ortodoksyjnymi stanęło pytanie, w jaki sposób skutecznie zapobiec modernizacji społeczności żydowskiej i porzuceniu tradycyjnego sposobu życia. Pojawiły się próby wykorzystania nowoczesnych metod działania dla obrony tradycji.

Zwiastunem tego kierunku był dwutygodnik „Der Israelit”, wydawany we Lwowie w latach 1868–1871 przez stowarzyszenie Szomer Isroel (hebr. Strażnik Izraela). Pierwszą próbą politycznego zorganizowania środowiska ortodoksyjnego stała się utworzona w 1879 r. w Galicji partia Machzikej ha-Dat (hebr. Podpora Zakonu), którą założyli rabin Szymon Schreiber (Sofer; ojcem jego był Chatam Sofer) z Krakowa oraz Bełzer Rebe, rabin Joszua Rokeach; pierwszy z nich został wybrany w tymże roku do parlamentu austriackiego, a w 1870 r. partia wprowadziła swych przedstawicieli również do Sejmu Krajowego. Bezpośrednim jej celem było zapobieżenie jakimkolwiek zmianom w żydowskiej społeczności, a także uniemożliwienie utworzenia nowoczesnego seminarium rabinicznego. Partia przetrwała zaledwie parę lat, lecz myśl o połączeniu sił konserwatywnych przeciwko syjonizmowi, socjalizmowi i niebezpieczeństwu kultury laickiej nie została zarzucona. Pod tą samą nazwą przez krótki czas istniała również organizacja w Rosji i Kongresówce (założona w 1890 roku).

Wkrótce kolejne inicjatywy pojawiły się w Niemczech oraz w Rosji. Od 1905 r. wpływowa organizacja ortodoksyjna Freie Vereinigung für die Interessen des Orthodoxen Judentums (niem. Wolne Stowarzyszenie dla Obrony Interesów Ortodoksyjnego Żydostwa) we Frankfurcie nad Menem (która oderwała się od tamtejszej żydowskiej gminy wyznaniowej) podjęła energiczne działania przeciw syjonizmowi oraz reformowanemu judaizmowi. Kilka lat później zbliżyli się do niej niemieccy działacze Mizrachi. W Rosji ortodoksyjni rabini, wśród nich Chaim Ojzer Grodzieński z Wilna (1863–1940), utworzyli w latach 1907–1908 ortodoksyjną organizację Kneset Isroel (hebr. Zgromadzenie Izraela), którą przedstawiali jako kontynuację Machzikej ha-Dat; organizacja ta jednak nie zdołała pokonać przeszkód stawianych przez rosyjskie urzędy. Myśl o współpracy ortodoksyjnych środowisk podejmowali także rabini z innych krajów.

Istotną rolę w doprowadzeniu do porozumienia przedstawicieli różnych nurtów ortodoksji odegrał pochodzący z Białorusi znawca Talmudu, historyk, rabin Icchak Izaak Halewi (1847–1914), który ułatwił zorganizowanie konferencji w Bad Homburg (1907) oraz we Frankfurcie nad Menem (1911). Podczas obrad ujawniły się liczne rozbieżności między zwolennikami ortodoksji z Zachodniej Europy (zwłaszcza z Niemiec) oraz z Europy Wschodniej. Ci pierwsi krytycznie oceniali całkowite odrzucanie współczesnej cywilizacji przez rabinów ze wschodu. Ci drudzy natomiast kwestionowali halachiczną wiedzę niemieckich rabinów i czuli się przez nich zdominowani. Niemniej we Frankfurcie postanowiono zwołać następnego roku w Katowicach założycielską konferencję światowej organizacji ortodoksów. Uchwały jej umożliwiły utworzenie Agudy, jako politycznej reprezentacji środowisk ortodoksyjnych.

Ideologia

Podstawowym założeniem nowej organizacji było przekonanie, że wszystkie problemy współczesnego świata można i należy rozwiązywać zgodnie z Torą oraz tradycją żydowską. Aguda nie sformułowała programu, gdyż jej działacze uważali, iż nie jest to zwykła partia polityczna, lecz reprezentacja całego ludu Izraela (hebr. klal Isroel), przyjmująca całość judaizmu jako zasady programowe. Najważniejszym zaś jej celem jest obrona Tory oraz żydowskich tradycji przed zagrożeniami wynikającymi z modernizmu. Zgodnie z tym, Aguda upatrywała zagrożenie dla ludu Izraela we wszystkich współczesnych ruchach oraz ideologiach odstępujących od tradycji, deklarując zarazem lojalność wobec każdej władzy państwa, na którego terytorium zamieszkiwali Żydzi, pod warunkiem, że władze umożliwią przestrzeganie zasad judaizmu i nie będą ingerować w wewnętrzne życie gmin wyznaniowych. Przesłanką dla takiej postawy była talmudyczna sentencja: „Rzekł Szemuel: Prawo państwa jest prawem". Partia nie żywiła ambicji wpływania na politykę państwową, uznając ją za domenę środowisk nieżydowskich, ograniczała się jedynie do obrony interesów społeczności żydowskiej, przede wszystkim w sferze religijnej, lecz także w innych kwestiach (zwłaszcza gospodarczych). Odwoływano się przy tym do innej sentencji: „Bądźcie ostrożni z władzą, bo nie zmierza ona do dobra człowieka, ale do własnej korzyści, udaje, że kocha w czas pomyślny, ale nie pomoże w czas trudny". Akceptowano uświęcone tradycją metody wpływania na polityków znajdujących się u władzy (sztadlanut) za pomocą przekonywania, kompromisów nie dotykających zagadnień religii, w tym także współpracy z rządem i wspierania go zwłaszcza tam, gdzie nie dotyczyło to bezpośrednio żydowskich interesów.

Według Agudy, „lud Izraela" żył na wygnaniu (jid. golus), którego kres przyniesie nadejście Mesjasza. Odrodzenie Królestwa Izraela mogło nastąpić jedynie jako dzieło boskie, a nie ludzkie, toteż Aguda nie tylko odrzucała ideologię syjonistyczną, lecz widziała w niej bluźnierstwo, bunt przeciw Bogu i pewną receptę na katastrofę. Współczesna koncepcja narodu żydowskiego była obca działaczom tej partii, choć nie kolidowała z jej zasadami. Byłoby jednak absurdalne (może nawet świętokradcze) - według nich – uważać Żydów za taki sam naród, jak np. Litwinów, Polaków lub Niemców. Żydzi bowiem byli ludem (narodem) wybranym przez Boga, a więc przede wszystkim wspólnotą wiary oraz obowiązków wobec Pana; stosowano też określenie „lud wierny Torze" (Tojre traje fołk). Zagadnienie praw narodowych było wiec obce partii, podobnie jak kwestia narodowego języka. W Polsce mową ojczystą (mamełoszn; dosłownie „mowa matczyna") był jidysz, hebrajski zaś był językiem Prawa oraz Pisma, a więc językiem świętym, którego nie wolno pospolitować w życiu codziennym.

Z powyższych przesłanek wynikało, że najwyższym autorytetem w Agudzie byli uczeni w Piśmie rabini, określani jako „wielcy Tory" (gedolej Tora); opinie ich uznawano jako najwyższy autorytet. Partia stworzyła koncepcję „stanowiska Tory" (daat Tora) w znaczeniu opartej na tradycji, rabinicznej interpretacji Pisma w sprawach zarówno religijnych, jak doczesnych. W praktyce działalności Agudy w Polsce międzywojennej niekwestionowanym autorytetem w partii stał się Gerer Rebe, Abraham Mordechaj Alter.

Aguda odrzucała ze względów zasadniczych wszelki modernizm, w praktyce jednak posługiwała się współczesnymi metodami działalności: udziałem w wyborach samorządowych i parlamentarnych, uczestniczeniem w rozmaitych koalicjach (w tym także z udziałem ich przeciwników ideowych), działalnością propagandową (w tym wydawaniem prasy partyjnej oraz innych publikacji o politycznym charakterze, z reguły w języku jidysz), organizowaniem kobiet, młodzieży, robotników, zreformowaniem religijnego systemu edukacyjnego. Przyjęcie współczesnych metod działalności politycznej i wychowawczej miało służyć obronie zasad judaizmu oraz tradycji, lecz wywoływało krytykę wielu ortodoksyjnych rabinów, a zwłaszcza cadyków, rywalizujących z dynastią z Góry Kalwarii.

Organizacja

Uchwały konferencji w Katowicach (27–29.05.1912) stworzyły podstawy organizacyjne dla światowej organizacji Agudy. We Frankfurcie powstał komitet tymczasowy. Zadaniem jego było inicjowanie zakładania krajowych organizacji Agudy, które otrzymały znaczną autonomię w rozstrzyganiu lokalnych problemów politycznych (w tym także dotyczących wewnętrznych zagadnień gmin wyznaniowych) oraz edukacyjnych. Takie rozwiązanie miało usunąć niebezpieczeństwo konfliktów powodowanych różnicami poglądów między środowiskami ortodoksyjnymi poszczególnych krajów. Ukształtowały się bowiem trzy najważniejsze nurty, różniące się stosunkiem do współczesnej cywilizacji świeckiej, stosunkiem do żydowskich gmin wyznaniowych i niektórymi innymi problemami: niemiecka neoortodoksja, ortodoksja węgierska oraz środowiska ortodoksyjne ziem polskich i litewskich. Komitet tymczasowy miał także zorganizować w sierpniu 1914 r. obrady najwyższego organu światowego, Kenesija Gedola (hebr. Wielkie Zgromadzenie); wybuch wojny spowodował, że zgromadzenie to odbyło się w Wiedniu dopiero w 1923. Następne sesje tego organu zwołano w 1929 (Wiedeń), 1937 (Marianskie Łaźnie), 1954 (Jerozolima) i 1964 (Jerozolima).

Istotny wpływ na przygotowania do konferencji katowickiej oraz na jej przebieg wywarł Gerer Rebe, który wysłał swych przedstawicieli oraz skierował do uczestników osobiste posłanie. Na razie jednak ortodoksyjne środowiska w Polsce zajęły postawę wyczekującą (na terytorium należącym do Rosji skłaniały do tego również warunki życia politycznego), natomiast krajowe organizacje Agudy powstały przede wszystkim w Niemczech oraz na Węgrzech.

Okupacja zaboru rosyjskiego przez Niemców podczas I wojny światowej umożliwiła objęcie ich wpływami działaczy ortodoksyjnych z Niemiec. W lutym 1916 r. przedstawiciele ich przybyli do Warszawy, inicjując rozmowy i konferencje (działania te poparł Gerer Rebe) oraz nawiązując kontakt z władzami okupacyjnymi, w wyniku których w lecie 1916 r. polska organizacja Agudy uzyskała zgodę władz na działalność. Nim to nastąpiło, w wyniku wiosennych wyborów do warszawskiej Rady Miejskiej weszli dwaj przedstawiciele powstającej partii. Jej organizacyjna konferencja odbyła się 14 listopada 1916 roku. Przyjęto wówczas nazwę Agudas ha-Ortodoksim (hebr. Związek Ortodoksów, ewentualnie Związek Prawowiernych), w 1918 r. zmieniono ją na Agudas Szlojmej Emunej Israel (hebr. Związek Prawdziwie Wiernych Izraela), od 1928 r. – Agudas Isroel w Polsce (lokalne organizacje partyjne nadal posługiwały się często poprzednią nazwą).

Polska organizacja Agudy ukształtowała się w grudniu 1918 r., w następstwie konferencji w Warszawie (poprzedziło ją rozpoczęcie wydawania dziennika „Der Jid"). Wybrano wówczas tymczasowy komitet z siedzibą w Warszawie. Sieć organizacyjna Agudy szybko wzrastała, a lokalne oddziały podejmowały liczne działania, przede wszystkim dotyczące sfery religijnej; m.in. przejmowały opiekę i finansowanie chederów, jesziw, mykw, a także inicjowały przedsięwzięcia w dziedzinie opieki społecznej. Działacze Agudy brali również udział w organach samorządowych i uzyskiwali mandaty do parlamentu.

Na czele partii stał Komitet Centralny, któremu podlegał Komitet Wykonawczy (Centralne Biuro). Specyfiką Agudy było utworzenie – jako najwyższego autorytetu – Moecet Gedolej ha-Tora (hebr. Rada Mędrców Tory). Złożona z rabinów Rada po raz pierwszy zebrała się dopiero w styczniu 1922 r., następnie obradowała nieregularnie. Zadaniem jej była ocena działalności Agudy oraz rozstrzyganie w świetle halachy nasuwających się problemów. W praktyce działacze polityczni nie zawsze podporządkowywali się jej opiniom. Rolę Rady osłabiały spory dotyczące nie tylko odmiennego stosunku poszczególnych rabinów do bieżących zagadnień, lecz także konflikty innego rodzaju. Tak np. sprawa wyboru rabina w Oszmianie spowodowała rozbicie między rabinami „litewskimi" i „polskimi", istotne problemy wywołała rywalizacja między Gerer Rebe a jego bratem.

W bieżącej działalności Agudy szczególnym autorytetem cieszył się Gerer Rebe, którego wielu zwolenników należało do kierownictwa partii. Istotne wpływy miał także wileński rabin Chaim Ojzer Grodzieński. Autorytetu ich nie uznawał jednak Bełzer Rebe, który utworzył odrębną organizację pod historyczną nazwą Machzikej ha-Dat oraz Aleksander Rebe (Icchak Menachem Danziger z Aleksandrowa), którego zwolennicy podczas wyborów popierali syjonistów lub lokalnych „bezpartyjnych" kandydatów. Przeciwnikiem Agudy oraz chasydów z Góry Kalwarii był także Lubawiczer Rebe (Józef Icchak Sznejerson, 1880–1950). W tej sytuacji Aguda miała największe wpływy w województwach centralnych (choć w regionie łódzkim istotną rolę odgrywali chasydzi cadyka z Aleksandrowa), znacznie skromniejsze natomiast na innych terenach.

Bieżącą działalnością Agudy kierowali działacze świeccy, którzy zasięgali opinii rabinów przed podjęciem decyzji. Wśród nich szczególnie silną pozycję uzyskali: Elijahu Kirszbraun, Jakub Trockenheim, Icchak Meir Lewin, Lejb Mincberg. Lokalne organizacje partyjne zachowywały jednak daleko idącą swobodę działania, nie zawsze postępując zgodnie z zaleceniami organów centralnych Agudy.

Rywalizacja z innymi ugrupowaniami żydowskimi oraz ambicja, by Aguda reprezentowała cały lud Izraela, skłoniły działaczy tej partii do podjęcia inicjatyw organizacyjnych w niektórych wyodrębnionych środowiskach; również i to oznaczało odstępstwo od tradycji i wywoływało krytykę niektórych rabinów ortodoksyjnych. Już w 1915 r. powstała w Warszawie grupa Ceirej Jehuda (hebr. Młodzi Żydzi), która chciała stworzyć religijną alternatywę dla żydowskich robotników i zapobiec przyłączeniu się ich do ogólnorobotniczych związków. W 1922 r. powstał komitet nowej organizacji – Poalej Emunej Isroel (hebr. Robotnicy Wierni Izraelowi). W końcu maja 1922 r. jego działacze zorganizowali konferencję, która zainicjowała organizację Poalej Agudas Isroel (hebr. Robotniczy Związek Izraela). Od 1923 r. wydawała ona własny organ tygodniowy, „Der Jidyszer Arbeter" (później „Der Jidyszer Arbeter Sztime"), ukazujący się do 1939 r. z siedzibą na przemian w Łodzi lub w Warszawie.

Jakkolwiek Poalej Agudas Isroel wyrosła z inicjatywy działaczy ortodoksyjnych i uznawała podobne autorytety jak Aguda, wkrótce ujawniły się między obu organizacjami rozbieżności. Lokalne organizacje Agudy znajdowały się na ogół pod dominującym wpływem środowisk zamożnych (tzw. szajne jidn), Poalej Agudas Isroel natomiast podjęła obronę interesów robotniczych, niejednokrotnie wchodząc na tym tle w konflikt z macierzystą partią. Poalej Agudas Isroel domagała się m.in., by ortodoksyjni przedsiębiorcy żydowscy zatrudniali ortodoksyjnych robotników, odnosiła się coraz bardziej krytycznie do kapitalistycznych stosunków społecznych. Z kolei działacze Agudy uważali, iż w Poalej Agudas Isroel zbyt mało jest głęboko religijnych działaczy - znawców judaizmu i przestrzegali przed uleganiem wpływom socjalistycznym, zwłaszcza ideologii walki klas. Niekiedy dochodziło nawet do bezpośrednich starć zwolenników obu organizacji. Pomimo to Poalej Agudas Isroel pozostała częścią składową ruchu agudowskiego.

Pod wpływami Agudy znajdowała się także organizacja młodzieżowa Ceirej Agudas Isroel (hebr. Młodzież Związku Izraela), założona w 1919 r., wbrew obawom rabinów, że jest to krok ryzykowny i może prowadzić do odciągnięcia młodych ludzi od studiowania Tory i Talmudu. Nowa organizacja była podporządkowana Agudzie. W 1921 r. Centralny Komitet Agudy powołał biuro spraw młodzieży (z udziałem m. in. rabinów) i zaczął wydawanie pisma „Diglejnu" („Nasz Sztandar").

Organizacja młodzieżowa była zależna od Agudy w znacznie większym stopniu niż Poalej Agudas Isroel, lecz także w jej szeregach narastało niezadowolenie z postępowania macierzystej partii. Uważano zwłaszcza, że działacze Agudy nie przywiązują dostatecznej wagi do zagadnień socjalnych młodzieży oraz edukacji. Członkowie Ceirej Agudas Isroel akceptowali także chętnie nowoczesne metody działalności, które dla starszego pokolenia były nieraz kompromisem, przyjmowanym z konieczności i niechętnie. Wpływy jej obejmowały województwa centralne, lecz w latach 30. zaczęły wzrastać także w Galicji oraz na kresach wschodnich. Ceirej Agudas Isroel zdobyła wpływy wśród studentów szkół religijnych, a w ośrodkach przemysłowych (np. w Łodzi) także wśród robotników, rywalizując z Poalej Agudas Isroel.

Trzecia organizacja związana z Agudą to Bnojs Agudas Isroel (hebr. Dziewczęta Związku Izraela), która powstała w 1925 r. na konferencji w Łodzi. Podporządkowana była w pełni organizacji macierzystej i działalność jej nadzorowały lokalne i krajowy komitety doradcze (złożone z mężczyzn). Organizacja nie miała znaczenia politycznego, koncentrowała się na zagadnieniach kultury i oświaty, w pewnej mierze także na zagadnieniach opieki społecznej. Z punktu widzenia konserwatywnego poglądu na rolę kobiety w społeczności żydowskiej utworzenie Bnojs Agudas Isroel stanowiło poważny kompromis ze współczesnymi prądami ideowymi.

Działalność

Aguda skupiała się na bieżących problemach społeczności żydowskiej w Polsce, przede wszystkim religijnych, lecz także ekonomicznych i społecznych. Od czasu odzyskania niepodległości deklarowała lojalność wobec państwa i zwalczała inne ugrupowania, zwłaszcza syjonistów i socjalistów. Nie przeszkadzało to jej działaczom zawierać różnorodne techniczne sojusze podczas wyborów, aby uzyskać większą reprezentację w parlamencie lub w lokalnych ciałach samorządowych. Podczas wyborów w 1919 r. wprowadziła do Sejmu (na podstawie odrębnej listy) dwóch posłów, w 1922 r. brała udział w Bloku Mniejszości Narodowych otrzymując sześć mandatów do Sejmu i trzy do Senatu, w 1928 r. jej sojusz z Centralą Związku Kupców oraz Jidysze Fołkspartaj nie przyniósł żadnego mandatu, lecz poseł Agudy wszedł do Sejmu z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W 1930 r. Aguda uzyskała dwa miejsca w Sejmie (w tym jedno z listy BBWR) oraz jeden mandat do Senatu (z listy BBWR), a w 1935 r. jeden mandat do Sejmu (prezydent mianował zarazem senatora należącego do Agudy). Wybory w 1938 r. dały po jednym mandacie do Sejmu i Senatu.

Na gruncie parlamentarnym przedstawiciele Agudy występowali przede wszystkim w sprawach związanych z religią. Usiłowali nie dopuścić do ustanowienia obowiązkowego dnia wolnego od pracy w niedzielę, przeciwstawiali się projektom zakazu lub ograniczenia szechity, postulowali równe prawa dla wyznawców judaizmu oraz autonomię żydowskich gmin wyznaniowych w sprawach religii i edukacji. Oprócz tego występowali w obronie interesów ekonomicznych drobnego handlu i rzemiosła, m. in. krytycznie oceniając politykę podatkową. Protestowali także przeciw dyskryminacji lub prześladowaniom Żydów. Deklarowali zarazem pełną lojalność wobec władz Rzeczypospolitej. Jedną z konsekwencji takiego stanowiska była pomoc udzielana polskim oddziałom wojskowym przez lokalne organizacje Agudy podczas wojny polsko-radzieckiej.

Znacznie ważniejsze i częstsze, choć trudno uchwytne, były działania innego rodzaju. Posłowie i senatorowie reprezentujący Agudę podejmowali interwencje w licznych sprawach szczegółowych, dotyczących bezpośrednio Żydów, na wszystkich szczeblach administracji państwowej. Było to zgodne z uświęconym tradycją postępowaniem przedstawicieli społeczności żydowskiej w minionych stuleciach. Istotne znaczenie miał także udział przedstawicieli Agudy w radach miejskich.

Za szczególnie ważną dziedzinę swej działalności uważała Aguda żydowskie gminy wyznaniowe, do których usiłowała nie dopuścić zwolenników innych nurtów politycznych, a zwłaszcza syjonistów. Jeśli na terenie parlamentu oraz w samorządzie działacze Agudy bronili przede wszystkim interesów żydowskich przed nieżydowskim otoczeniem, w gminach wyznaniowych mieli przeciw sobie Żydów, wyznających odmienne zasady, którzy spoglądali często na konserwatywnych ortodoksów z uczuciem żywej niechęci, pogardą i litością. Wraz z postępującym procesem laicyzacji społeczności żydowskiej w Polsce, działacze Agudy czuli się coraz bardziej osamotnieni w nieprzyjaznym otoczeniu; wyrażało to określenie in golus baj jidn (na wygnaniu wśród swoich).

Aguda widziała zwłaszcza zagrożenie w koncepcji syjonistów (później akceptowanej przez socjalistów), by przekształcić gminy wyznaniowe w organy narodowej autonomii żydowskiej. Głoszono zasadę, że – jeżeli gminy mają pozostać autentycznie żydowskie – ich działalność i całe życie wspólnoty muszą być regulowane przez Szulchan Aruch. Postulat wyłącznie religijnego charakteru gmin wyznaniowych oznaczał w praktyce, że mają być wyłączną domeną środowisk ortodoksyjnych. Od początku istnienia niepodległej Polski toczyła się więc w gminach walka o wpływy, przy czym działaczom Agudy sprzyjało prawne uregulowanie struktury i zadań gmin wyznaniowych, pochodzące jeszcze z okresu niemieckiej okupacji i modyfikowane stopniowo zgodnie z postulatami kół religijnych. Przeciwnicy Agudy domagali się demokratyzacji ordynacji wyborczej do zarządów gmin.

Uzyskali wprawdzie w 1919 r. zniesienie systemu kurialnego i przyznanie praw wyborczych wszystkim mężczyznom, lecz żądali przyznania praw kobietom i rozszerzenia kompetencji gmin. Zarzucali przy tym konserwatystom dominującym w organach gminnych posługiwanie się tymi instytucjami dla własnych korzyści materialnych. Aguda miała przeciw sobie także zwolenników reformowanego judaizmu (przeważnie asymilatorów), co stało się przyczyną poważnego konfliktu w warszawskiej gminie wyznaniowej, gdy jej zarząd postanowił wybrać rabina dr Samuela Abrahama Poznańskiego na członka rabinatu.

Walka o wpływy we władzach gmin wyznaniowych wybuchła szczególnie ostro w 1924 r., gdy wyznaczono termin pierwszych po wojnie wyborów. Wprawdzie fragmentaryczne dane dowodzą, że Aguda zyskała największe poparcie, lecz w skali całego państwa nie zdobyła większości miejsc w radach gminnych (prawdopodobnie niemal 40%); w Warszawie i Łodzi Aguda miała mniejszość miejsc, choć była najsilniejszym ugrupowaniem. Taka sytuacja powodowała trudności podczas wyboru zarządów, a w wielu radach trwały nieustanne kłótnie między zwolennikami a przeciwnikami Agudy. Ich ostrość potęgował fakt, że rada gminy decydowała o wykorzystaniu funduszy, a więc m. in. o tym, czy przeznaczano je na wsparcie stowarzyszeń i szkół religijnych, czy też świeckich.

W latach następnych ujawniła się tendencja do spadku wpływów Agudy w kolejnych wyborach (aczkolwiek w 1931 r. zdobyła większość w radach gmin Warszawy i Łodzi). W wielu gminach przeciwnicy oskarżali działaczy Agudy o nadużycia wyborcze. Przyznać należy, iż niejednokrotnie korzystali oni z możliwości zawartej w ordynacji wyborczej, która pozwalała pozbawić prawa wyborczego osoby występujące przeciw judaizmowi; interpretowano to nieraz rozszerzająco.

Ważną dziedziną działalności Agudy była organizacja edukacji religijnej. Podczas niemieckiej okupacji, dzięki pomocy przedstawicieli Agudy przybyłych z Niemiec, rabinom ortodoksyjnym udało się nie dopuścić do wprowadzenia obowiązkowej powszechnej oświaty świeckiej. Aby uchronić się przed tym niebezpieczeństwem, opracowano program chederów zreformowanych, w których podstawowym studiom religijnym towarzyszyło w ograniczonym wymiarze nauczanie przedmiotów świeckich. Pierwszy taki cheder, pod nazwą Jesodej ha-Tora (hebr. Podstawy Tory) powstał w Warszawie w 1916 r. jako szkoła należąca do gminy (było to nowością, jak również jego organizacja oraz higieniczne pomieszczenie, w którym się znajdował), zyskał akceptację władz i stał się wzorem dla systemu szkół Agudy.

Szkoły te zyskały poparcie Gerer Rebe, lecz pod pewnymi warunkami (m.in. nauczanie odbywało się w jidysz, choć przewidziano także naukę polskiego). Po powstaniu państwa polskiego i wprowadzeniu powszechnego obowiązku szkolnego, Aguda zdołała uzyskać uznanie dla swych chederów, aczkolwiek za cenę dalszych zmian w programie i organizacji nauczania na korzyść przedmiotów świeckich. Kolejne modyfikacje nastąpiły po 1930 roku. Szkoły te korzystały z subwencji gmin wyznaniowych, uzyskały także dotacje – choć skromne – z budżetu państwa lub samorządów. Pomocą służył także Keren ha-Tora (hebr. Fundusz Tory), utworzony na mocy decyzji światowej konferencji Agudy w 1923 roku. Oprócz tego w wielu miejscowościach istniały chedery tradycyjne.

Początkowo chedery podlegały odrębnemu wydziałowi edukacji Komitetu Centralnego Agudy, lecz w 1929 r. powstała organizacja oświatowa Chorew. Z jej inicjatywy powstało w Warszawie seminarium dla mełamedów (nauczycieli) oraz centralna biblioteka religijna.

Aguda wspierała także średnie i wyższe szkoły religijne (jesziwy). Dzięki inicjatywie i energii działacza Agudy, rabina Meira Szapiry, w Lublinie w 1930 r. powstała Jesziwa Chachmej Lublin (Jesziwa Mędrców Lublina), w której nowoczesne metody edukacyjne miały umożliwić kształcenie ortodoksyjnych rabinów, umiejących działać we współczesnym świecie.

Szczególne znaczenie w edukacyjnej działalności Agudy miał rozwój szkół dla dziewcząt, znanych jako Bejs Jakow (Dom Jakuba), zainicjowanych przez Sarę Szenirer w Krakowie w 1917 roku. Oznaczało to poważny wyłom w tradycji żydowskiej oświaty religijnej, a także krok ku nowoczesności, aczkolwiek organizatorzy znajdowali na poparcie swej działalności argumenty w Torze. Aguda podjęła krakowską inicjatywę i przekształciła ją w system oświaty religijnej dla dziewcząt. W 1925 r. powstało w Krakowie także seminarium nauczycielskie kształcące nauczycielki dla szkół Bejs Jakow, a krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej – szkoła zawodowa dla dziewcząt, nazwana Ohel Sara (Namiot Sary). Ze szkołami tymi współpracowała organizacja Bnojs Agudas Isroel.

W okresie Zagłady

W pierwszych dniach wojny we wrześniu 1939 r. środowiska ortodoksyjne, w tym Aguda, wzywały Żydów do udziału w obronie Polski. Symbolem takiej postawy był udział rabinów warszawskich w pracach nad budową umocnień wokół stolicy. Formalna działalność partii politycznych w warunkach okupacji była niemożliwa, a zwłaszcza Agudy – o słabo rozbudowanej sieci organizacyjnej, której lokalne organizacje ożywiały się dla potrzeb doraźnych kampanii (zwłaszcza przed wyborami) – znajdowała się w sytuacji nie sprzyjającej działalności konspiracyjnej.

Dostrzec można natomiast kontynuację przedwojennej działalności partyjnej na terenie okupacji niemieckiej w postaci udziału działaczy Agudy w rozmaitych sferach życia publicznego, istotnych dla lokalnych społeczności żydowskiej. Niektórzy z nich działali w Judenratach, jakkolwiek charakterystyczny ubiór oraz zarost wyróżniający zwolenników ortodoksji czynił ich szczególnie widocznym celem szykan poszczególnych Niemców. Uczestniczenie w instytucjach powołanych przez Niemców wywoływało jednak krytykę, zwłaszcza wśród członków Poalej Agudas Isroel oraz Ceirej Agudas Isroel, a niejeden z działaczy Agudy dopuszczał co najwyżej współpracę z Judenratami poprzez uczestniczenie w instytucjach od nich niezależnych. Źródła zachowały jednak wiadomości o poszczególnych działaczach Agudy, którzy odegrali ważną pozytywną rolę w tych organach. Należał do nich Meszulam Kaminer (? – 1941) w Warszawie.

Działacze Agudy brali zwłaszcza udział w pomocy społecznej, ochronie zdrowia i organizowaniu nielegalnych szkół religijnych (wiadomo o ich istnieniu w Krakowie i Warszawie). Występowali także w obronie przestrzegania przepisów halachy. Tradycyjne stanowisko środowisk ortodoksyjnych wobec władzy państwowej sugerować mogło, że w warunkach okupacji podporządkują się bez oporu deportacjom. Fragmentaryczne dane pozwalają stwierdzić udział niektórych przedstawicieli ortodoksji w konspiracji oraz innych formach oporu. Rabin Szymon Huberband w Warszawie współpracował z grupą Oneg Szabat i pozostawił cenną dokumentację dotyczącą sytuacji kół ortodoksyjnych podczas okupacji. Wiadomo o przypadkach, gdy rabini w poszczególnych miejscowościach apelowali do swych zwolenników, by ukrywali się przed deportacją. Niektóre źródła świadczą o negatywnym stanowisku rabinów i działaczy Agudy wobec projektów oporu zbrojnego, lecz inni współpracowali w przygotowaniach do walki.

Zagraniczne organizacje Agudy (przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych) podejmowały starania na rzecz pomocy Żydom znajdującym się pod okupacją, przekazując – dokąd było to możliwe – wsparcie finansowe, a następnie usiłując znaleźć sposoby uratowania przynajmniej niektórych i wydostania ich spod władzy niemieckiej.

Po 1944 r. nieliczni działacze Agudy, którzy przeżyli wojnę, podjęli starania na rzecz wznowienia działalności partii w Polsce. Aguda nie została zalegalizowana, gdyż jej przeciwnicy widzieli w niej partię reakcyjną i wrogą wszelkiemu postępowi, lecz w praktyce władze państwowe tolerowały jej nieoficjalną działalność. Była ona możliwa dzięki istnieniu żydowskiej kongregacji wyznaniowych, w których działacze Agudy odgrywali istotną rolę, choć mieli przeciw sobie zwolenników Mizrachi, popieranych przez administrację. Aguda nie należała do Centralnego Komitetu Żydów w Polsce ani też do Koordynacji Syjonistycznej, toteż nie mogła korzystać z ich pomocy w organizowaniu emigracji. Współpracowała natomiast z organizacją ortodoksyjnych rabinów ze Stanów Zjednoczonych, dzięki której wyjechało z Polski do Palestyny wielu ortodoksyjnych Żydów, m.in. w 1946 r. słuchacze Jesziwa Necach Isroel. Wraz z emigracją oraz nasilającymi się ograniczeniami swobody życia politycznego w Polsce działalność Agudy dobiegła wkrótce końca.

Agudas Isroel w państwie Izrael

Jakkolwiek Aguda była ze względów zasadniczych przeciwna myśli o utworzeniu w Palestynie państwa żydowskimi siłami doczesnymi, stanowisko jej dotyczące osadnictwa w Erec Israel (Ziemi Izraela) ulegało stopniowej zmianie. Palestyńska organizacja Agudy powstała już w 1912 r., lecz praktycznie podjęła działalność od 1919 r., reprezentując środowiska ultraortodoksyjne i domagając się całkowitej separacji od wspólnot organizowanych przez – zaciekle zwalczanych – syjonistów. Stanowisko to uległo zmianie po 1935 r., wraz z kolejnymi falami imigracji zwolenników ortodoksji z Polski i Niemiec. Wówczas środowiska ultraortodoksyjne utworzyły własną reprezentację. Przybycie Gerer Rebe do Palestyny w 1940 r. pociągnęło za sobą dalsze zmiany. Po 1945 r., pod wpływem Zagłady, zagadnienie Erec Israel znalazło się w centrum programu, który miał „zjednoczyć cały lud Izraela pod rządami Tory we wszystkich aspektach życia politycznego, gospodarczego i duchowego Ludu Izraela w Kraju Izraela" (Izaak Breuer). W praktyce Aguda poparła wówczas postulat ruchu syjonistycznego, by utworzyć państwo żydowskie, otrzymawszy w 1947 r. zapewnienie, że zostanie w nim zachowane status quo w sprawach religijnych.

Struktura organów partii ukształtowanej w państwie Izrael była wzorowana na istniejącej w Polsce przed 1939 r. z Radą Mędrców Tory jako najwyższym autorytetem. Poalej Agudas Isroel zachowała natomiast niezależność od Agudy, w niektórych latach opowiadając się za całkowicie odmienną taktyką. Przedstawiciele Agudy oraz Poalej Agudas Isroel wzięli udział w tymczasowych organach państwowych, następnie wchodzili do parlamentu (reprezentowało ich od trzech do sześciu posłów), a także zasiadali w niektórych gabinetach. Podstawowe cele działalności sprowadzały się do starań o konsekwentne przestrzeganie halachy w życiu publicznym oraz rozwoju szkół religijnych. W światowej Organizacji Agudy zdobyli dominację politycy izraelscy. Poza Izraelem Aguda działa obecnie (od 1939) w Stanach Zjednoczonych.

Bibliografia

• Bacon G. C., The Politics of Tradition. Agudat Yisrael In Poland, 1916–1939, Jerusalem 1996;
• Mendelsohn E., On Modern Jewish Politics, New York – Oxford 1993; 
• Samet M., The Beginnings of Orthodoxy, „Modern Judaism" 1988, nr 3.

Jerzy Tomaszewski

Za: Tomaszewski J., Żbikowski A., Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, Warszawa 2001.