Armia Krajowa (AK), Siły Zbrojne w Kraju (SZK), kryptonim Polski Związek Powstańczy (PZP), konspiracyjna niepodległościowa organizacja wojskowa, część Sił Zbrojnych RP działająca w okresie II wojny światowej w kraju, podlegająca Naczelnemu Wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. W 1944 r. oficjalnie uznana przez aliantów zachodnich (USA i Wielką Brytanię) za integralną część Polskich Sił Zbrojnych.

Powołana 14 lutego 1942 r. w wyniku przemianowania na AK powołanego 13 listopada 1939 r. w Paryżu Związku Walki Zbrojnej. Zadaniem AK był udział w odbudowaniu państwa polskiego w drodze walki zbrojnej, której kulminacyjnym momentem miało być ogólnonarodowe powstanie. Na czele AK stał dowódca (komendant Sił Zbrojnych w Kraju), funkcję tę sprawowali kolejno: gen. S. Rowecki („Grot”; do 30 VI 1943), gen. T. Komorowski („Bór”; do października 1944 r., od 5 października w niewoli niemieckiej), gen. L. Okulicki („Niedźwiadek”; od października 1944 r.). Zastępcami dowódcy i jednocześnie szefami sztabu KG byli kolejno: gen. T. Pełczyński („Grzegorz”), płk J. Bokszczanin („Sęk”). Organem dowodzenia dcy AK był Sztab KG, który tworzyły: Oddział I Organizacji (szefowie kolejno: płk A. Sanojca „Kortum”, ppłk F. Kamiński „Zenon”), Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy (szefowie kolejno: ppłk W. Berka „Brodowicz”, ppłk M. Drobik „Dzięcioł”, płk K. Iranek-Osmecki „Heller”, ppłk B. Zieliński „Tytus”), Oddział III Operacyjny (szefowie kolejno: gen. S. Tatar „Erazm”, płk J. Szostak „Filip”, mjr-ppłk J. Kamieński „Cozas”), Oddział IV Kwatermistrzowski (szefowie kolejno: płk A. Świtalski „Dąbrowa”, płk K. Iranek-Osmecki „Antoni”, mjr-ppłk A. Waluś „Kornel”), Oddział V Dowodzenia i Łączności (szef: płk K. Pluta-Czachowski „Kuczaba”), z którego wydzielono Wydział V–K Łączności Konspiracyjnej (szefowe kolejno: mjr J. Karasiówna „Bronka”, kpt. J. Piwońska „Henryka”) i Wydział V–O Łączności Operacyjnej (szefowie kolejno: płk Pluta-Czachowski, mjr S. Jodłowski „Grabowski”), Oddział VI BIP (szefowie kolejno: płk J. Rzepecki „Prezes”, kpt. K. Moczarski „Grawer”), Oddział VII Biuro Finansów i Kontroli (szefowie kolejno: płk S. Thun „Leszcz”, mjr J. Michalewski „Jerzy”, mjr-ppłk E. Lubowicki „Seweryn”), komenda Kedywu (płk A.E. Fieldorf „Nil”, ppłk J. Mazurkiewicz „Radosław”), Szefostwo Biur Wojsk. (ppłk L. Muzyczka „Benedykt”), Szefostwo Służby Sprawiedliwości (płk W. Szulborski „Mora”), Szefostwo Służby Duszpasterskiej (księża: płk T. Jachimowski „Budwicz”, płk J. Sienkiewicz „Juraha”), Szefostwo Wojskowej Służby Kobiet (ppłk M. Wittekówna „Mira”), Szefostwo Lotnictwa. Ścisły sztab tworzyli: I zca szefa sztabu i szef operacji (gen. Tatar, płk Bokszczanin, gen. Okulicki), szef Oddziału IV pełniący jednocześnie funkcję II zastępcy szefa sztabu, szef Oddziału V będący jednocześnie zastępcą szefa sztabu ds. dowodzenia oraz szef Oddziału I, czyli zastępca szefa sztabu ds. organizacyjnych.

Struktura terytorialna AK była oparta na przedwojennym podziale administracyjnym; obszar obejmował kilka województw, okręg — województwo, obwód — powiat, placówka — jedną lub kilka gmin. W końcu 1943 r. KG AK podlegały bezpośrednio 4 obszary i 8 okręgów. Obszar nr I (Warszawa) na czele z pułkownikiem (od sierpnia 1942 r. gen.) A. Skroczyńskim („Łaszcz”), obejmował podokręgi: wsch. — płk H. Suszczyński („Szeliga”), zach. — ppłk F. Jacheć („Roman”) i Mazowsze — ppłk T. Tabaczyński („Mazur”); Obszar nr II (Białystok) na czele z komendantem pułkownikiem E. Godlewskim („Izabelka”), obejmował okręgi: Białystok — płk W. Linarski („Mścisław”), Nowogródek — ppłk J. Szlaski („Prawdzic”) i Polesie — ppłk S. Dobrski („Majster”); Obszar nr III (Lwów) z komendantem pułkownikiem W. Filipkowskim („Janka”), obejmował okręgi: Lwów — płk S. Czerwiński („Stefan”), Tarnopol — mjr B. Zawadzki („Soroka”) i Stanisławów — kpt. W. Herman („Globus”); Obszar nr IV (Zach.), na czele z płkiem S. Grodzkim („Sadowski”, „Zamek”), obejmował okręgi: Poznań — płk H. Kowalówka („Dziedzic”) i Pomorze — płk J. Pałubicki („Janusz”); samodzielnymi okręgami były: Warszawa-Miasto — płk A. Chruściel („Monter”), Kielce — płk S. Dworzak („Daniel”), Łódź — płk M. Stempkowski („Barbara”), Kraków — płk J. Spychalski („Luty”), Śląsk — płk Z. Janke („Walter”), Lublin — płk K. Tumidajski („Marcin”), Wilno — ppłk A. Krzyżanowski („Wilk”) i Wołyń — ppłk J.W. Kiwerski („Oliwa”). Częścią składową AK był również Oddział AK Węgry (ppłk J. Korkozowicz „Barski”, od połowy 1943 r.) oraz Samodzielny Wydział ds. Kraju Sztabu Naczelnego Wodza (tzw. Oddział VI — ppłk M. Protasewicz „Rawa”). Istniała ponadto siatka organizacyjna AK w niemieckich obozach jenieckich i obozach koncentracyjnych (np. w Auschwitz). Na czele obszaru lub okręgu stał komendant ze sztabem, podległy Dowódcy AK.

Okręgi dzieliły się na obwody, których na początku 1944 r. było 278, ogniwem pośrednim bywał podokręg. Do celów planowanego powstania powszechnie łączono kilka obwodów w inspektoraty rejonowe, których na początku 1944 r. było 87 (inspektoraty włączono też do prac organizacyjnych i nadzorowania walki bieżącej). Obwody dzieliły się na rejony (podobwody), obejmujące część danego powiatu.

Ewidencyjną jednostką bojową w AK był pluton pełny (35–50 ludzi) oraz szkieletowy (16–25 ludzi, do stanu pełnego miał być uzupełniony z chwilą ogłoszenia stanu czujności do powstania). W lutym 1944 r. Armia Krajowa (wg danych ewidencyjnych) miała 6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych. W 1944 r. jej stan liczebny przekroczył 300 tys. ludzi. Od 1943 r. w oddziałach partyzanckich i jednostkach podległych KG AK formowano kompanie i bataliony (np. „Baszta”, „Zośka”). W 1944 tworzono, w zależności od potrzeb, jednostki większe: pułki, brygady, dywizje oraz zgrupowania pułkowe i dywizyjne (np. kielecki Korpus Armii Krajowej). Pokaźną dynamikę wzrostu stanów organizacyjnych w latach 1941–1943 osiągnięto m.in. w wyniku prowadzonej od początku tzw. akcji scaleniowej, której celem było pełne zespolenie całości zbrojnej konspiracji w ramach AK. W latach 1940–1944 ZWZ-AK podporządkowało się kilkadziesiąt organizacji konspiracyjnych (m.in. Muszkieterowie, Organizacja Orła Białego, Konfederacja Zbrojna, część Komendy Obrońców Polski, Polski Niepodległej, Unii). Z utworzonych przez PPS (Gwardia Ludowa WRN), SL (Bataliony Chłopskie) i SN (Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne, NSZ) organizacji wojskowych jedynie kierownictwo PPS-WRN bez zastrzeżeń podporządkowało ZWZ swoje oddziały bojowe. Najwięcej kontrowersji wzbudziło podpisanie scaleniowej umowy (7 marca 1944 r.) z NSZ. Masowość organizacji i akcja scaleniowa sprawiły, że AK jako ogólnonarodowa armia podziemna nie była politycznie jednorodna, co było odbiciem jej struktury społecznej i efektem służby w jej szeregach ludzi o różnych poglądach politycznych. Zróżnicowanie to było widoczne zarówno wśród szeregowych członków AK, jak i kadry oficerskiej.

Ogólny plan działania AK przewidywał trzy etapy: konspiracji, powstania powszechnego (podjętego w momencie zwycięskiej ofensywy aliantów zachodnich) oraz odtwarzania sił zbrojnych w kraju. W pierwszej fazie główny nacisk kładziono na szkolenie, informację i propagandę. Plany powstania powszechnego, opracowane na przełomie 1940 i 1941 r. oraz 1942, mimo przewidywanych różnych wariantów działania, stanęły pod znakiem zapytania w chwili, gdy stało się pewne, iż pierwsza do ziem polskich dotrze Armia Czerwona. W związku z tym w 1943 r. opracowano alternatywny plan działania pod kryptonimem „Burza” oraz przystąpiono do tworzenia (1944) wydzielonej siatki, która jako organizacja „NIE” miała podjąć działalność po zajęciu ziem polskich przez wojska sowieckie. Polskie założenia strategiczne i plany AK, aczkolwiek uwzględniające zmiany polityczno-militarne po wejściu do wojny ZSRR w składzie koalicji antyhitlerowskiej, odbiegały od faktycznych polskich możliwości odzyskania suwerennego, nienaruszonego terytorialnie państwa polskiego, co przede wszystkim było efektem wrogiego stosunku ZSRR do odbudowy niepodległej i nienaruszonej terytorialnie RP. Koncepcja powstania powszechnego jako głównego celu, do którego dążyła AK, określała ramy, zasięg i rozmiar podejmowanych inicjatyw. Nakazywała oszczędne gospodarowanie zasobami kadrowymi (i tak wyniszczanymi przez Niemców), czyli — nie wykrwawianie ich w mało ważnych dla przebiegu wojny akcjach (z wyjątkiem samoobrony i uderzeń w aparat terroru wroga), a zachowanie do generalnego rozstrzygającego uderzenia w końcowej fazie wojny.

Działalność sabotażowo-dywersyjną prowadził od wiosny 1940 r. Związek Odwetu, stanowiący samodzielny referat na szczeblu KG i komend okręgowych. Jesienią 1941 przystąpiono do montowania wydzielonego pionu organizacjyjnego „Wachlarz”, który podjął działalność dywersyjną na zapleczu frontu wschodniego. Na przełomie 1942 i 1943 r. powołano Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego trzonem stały się Związek Odwetu, „Wachlarz”, Grupy Szturmowe i Bojowe Szkoły Szarych Szeregów. Przedsięwzięcia w zakresie bieżącej akcji sabotażowo-dywersyjnej i odwetowej, a później partyzanckiej, firmowało na zewnątrz Kierownictwo Walki Konspiracyjnej, które po scaleniu w połowie 1943 r. z Kierownictwem Walki Cywilnej przekształciło się w Kierownictwo Walki Podziemnej.

AK dysponowała silnie rozbudowanym i sprawnym działem propagandy i wydawnictw, kierowanym przez Biuro Informacji i Propagandy (BIP). Działalność BIP zmierzała do skonsolidowania społeczeństwa polskiego i szeregów własnej organizacji na gruncie polskich celów wojny formułowanych przez rząd RP oraz założeń wojskowo-politycznych KG AK. Podstawowy instrument propagandowy stanowiła prasa, drukowana głównie w Tajnych Wojskowych Zakładach Wydawniczych. Organami centralnymi AK były m.in. „Biuletyn Informacyjny”, „Wiadomości Polskie”, „Insurekcja”, „Żołnierz Polski”, „Agencja Prasowa”. Łącznie ZWZ-AK wydawały ponad 250 tytułów pism konspiracyjnych, a jednorazowy nakład prasy przekraczał 200 tys. egzemplarzy. Specyficzną formą propagandy była dywersja psychologiczna wśród Niemców, tzw. akcja „N”, a także propagandowa akcja antykomunistyczna (akcja „K”), uczestnictwo w pracach Społecznego Komitetu Antykomunistycznego. Na wysokim poziomie stała praca wywiadu wojskowego AK. Wywiad dalekiego zasięgu prowadziła tzw. centralna sieć wywiadowcza, podległa bezpośrednio Oddziałowi II KG AK, jej działalność wspierały terenowe sieci wywiadu poszczególnych okręgów. Do największych sukcesów wywiadu AK należy zaliczyć: rozpoznanie przygotowań niemieckich do ataku na ZSRR, zdobycie i przekazanie aliantom informacji dotyczących niemieckich prac nad bronią „V” (V-pociski) na terenie Peenemünde, zdobycie całego pocisku i przekazanie jego części do Wielkiej Brytanii (operacja „Most” III), rozpoznanie niemieckich ośrodków produkcji benzyny syntetycznej, co przyczyniło się do ich zniszczenia. W okresie IV–VII 1941 wywiad AK przekazał informacje wywiadowcze bezpośrednio stronie sowieckiej.

Plany powstania powszechnego oraz wynikające z niego zadania zdecydowały o powołaniu w ramach AK dwóch specjalistycznych pionów mających spełniać zadania ochronne (Służba Ochrony Powstania, później Wojskowa Służba Ochrony Powstania) oraz administracyjne (Biura Wojskowe Armii Krajowej). Inicjatywy te wzbudziły wśród stronnictw politycznych zgrupowanych w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym liczne dyskusje oraz zarzuty, iż mogą one służyć realizacji innych, pozawojskowych zamierzeń AK.

Podstawowy trzon kadry dowódczej AK stanowili podchorążowie i podoficerowie (95 tys., na ogólną liczbę 106 tys. kadry II 1944), wśród oficerów dominowali, zwłaszcza w ogniwach terenowych, oficerowie rezerwy; istotnym uzupełnieniem kadry dowódczej byli oficerowie przeszkoleni w Wielkiej Brytanii i przerzuceni drogą lotniczą do kraju (cichociemni). W kraju podstawowym źródłem uzupełnienia było szkolenie na Zastępczych Kursach Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursach Szkoły Podoficerów Piechoty, które w latach 1942–44 ukończyło 8547 elewów. Niezależnie od tego prowadzono szkolenie specjalistyczne na potrzeby bieżącej i przyszłej walki powstańczej.

AK prowadziła konspiracyjną produkcję broni i sprzętu wojskowego. W sierpniu 1942 r. poszczególne inicjatywy scentralizowano, powołując w KG Kierownictwo Produkcji Konspiracyjnej. Produkowano seryjnie: dwa typy pistoletów maszynowych (sten, błyskawica), dwa rodzaje granatów (filipinka, sidolówka), materiał wybuchowy (szedyt i amonit) oraz inicjujący (piorunian rtęci i tetryl), miotacze ognia i sprzęt dywersyjno-sabotażowy (kolce przeciwoponowe, środki zapalające, zapalniki, miny). Na szerszą skalę wytwarzano także sprzęt łączności. Produkcja konspiracyjna w minimalnym stopniu zaspokajała potrzeby AK; istotne uzupełnienie uzbrojenia i sprzętu stanowiły alianckie zrzuty lotnicze – II 1941–XII 1944 (bez powstania warszawskiego w 1944 r.) wysłano do kraju tą drogą: 10,2 tys. sztuk broni maszynowej z 8,12 mln amunicji, 1,3 tys. erkaemów z 3,99 mln amunicji, 575 piatów z 9100 pociskami, 230 karabinów, 68,9 tys. granatów, 40 t plastiku. Ponad 1/3 wysłanego materiału nie dotarła do oddziałów AK. W końcu lutego 1944 r. AK dysponowała przeszło 53 tys. sztuk broni, z czego 30% stanowiła broń krótka. Od wiosny 1943 r. AK w ramach Kedywu zaczęła formować oddziały partyzanckie, np. 1943 okręg Kraków — 9, Nowogródek — 8; na przełomie 1943 i 1944 AK miała ok. 60 oddziałów partyzanckich, 21 oddziałów dywersyjnych i 195 patroli dywersyjnych; znaczny wzrost liczby oddziałów partyzanckich nastąpił 1944, gdy w ramach planu „Burza” przystąpiono do tworzenia jednostek większych. Oddziały dywersyjne i partyzanckie AK przeprowadziły wiele akcji bojowych i dywersyjnych, jak: wysadzenie torów wokół Warszawy („Wieniec”), jednoczesne przecięcie linii kolejowej na Rzeszowszczyźnie („Jula”), ataki na niemieckie strażnice („Taśma”). Na przełomie 1942 i 1943 r. oddziały AK podjęły walkę w obronie ludności pacyfikowanej Zamojszczyzny, a na wschodnich ziemiach w obronie ludności przed nacjonalistami ukraińskimi (Przebraże, Huta Stepańska). Wykonano wiele akcji na więzienia i areszty, odbito aresztowanych m.in. pod Arsenałem warszawskim i Celestynowem, z więzień w Biłgoraju, Garwolinie, Jaśle, Kalwarii Zebrzydowskiej, Kielcach, Końskich, Mielcu, Opatowie, Pińsku. W ramach akcji odwetowych dokonano zamachów na czołowych przedstawicieli aparatu okupacyjnego, m.in. F. Kutscherę, F.W. Krügera, W. Koppego, wykonano zamachy bombowe w Rzeszy, akcje ekspropriacyjne (akcja „Góral”). Początkowo kamuflowano akcje, od 1943 r. firmowano je znakiem kotwicy Polski Walczącej, publikowaniem komunikatów w prasie podziemnej. AK udzieliła także pomocy konspiracji żydowskiej, zaopatrzyła ją m.in. w środki walki.

Według niepełnych danych żołnierze AK w okresie I 1941–VI 1944 wykoleili 732 pociągi, wysadzili 38 mostów, uszkodzili 28 samolotów, ponad 6,9 tys. lokomotyw i ponad 19 tys. wagonów; zniszczono lub uszkodzono ponad 4,3 tys. samochodów, spalono 130 magazynów wojskowych i podpalono 443 pociągi; dokonano ponad 5,7 tys. zamachów na Niemców i volksdeutchów. Wykonano przeszło 25 tys. akcji sabotażowych, unieruchomiono czasowo produkcję w 7 fabrykach, uszkodzono 2872 ważne maszyny w fabrykach, wadliwie wykonano prawie 100 tys. części silników lotniczych, luf dział, pocisków artyleryjskich i radiostacji lotniczych. W okresie od stycznia 1943 r. do czerwca 1944 stoczono 169 walk, w których zginęło 945 Niemców; rozbito 16 więzień i zlikwidowano przeszło 200 agentów. Poniesiono w toku działań III 1941–II 1944 straty, które (wg niepełnych danych) wyniosły przeszło 34 tys. osób, spośród nich prawie 1,8 tys. osób z KG AK.

W końcu 1943 r. plan powstania powszechnego zastąpiono planem „Burza”, który AK zaczęła realizować wiosną i latem 1944 r. Sformowane wtedy duże jednostki, którym nadawano nazwy pułków, brygad i dywizji WP sprzed 1939 r., wzięły udział w walkach z Niemcami na bezpośrednim zapleczu frontu, m.in. na Wołyniu Dwudziesta Siódma Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej, na Polesiu 30. dywizja piechoty AK, na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie wileńskie brygady Armii Krajowej i zgrupowanie nowogródzkie („Ostra Brama”), na Lubelszczyźnie 3. i 9. dywizja piechoty, w podokręgu wschodnim Obszaru Warszawa 8. dywizja piechoty, na Kielecczyźnie 2. i 7. dywizja piechoty, które toczyły walki z siłami niemieckimi do późnej jesieni 1944 r. (przysuskie lasy, Republika Pińczowska, Diabla Góra oraz w wielu miejscowościach). W końcu lipca 1944 r. dowództwo AK podjęło decyzję włączenia Warszawy do działań „Burzy”. 31 lipca dowódca AK gen. T. Komorowski wydał rozkaz rozpoczęcia 1 sierpnia akcji zbrojnej w stolicy (powstanie warszawskie 1944). Akcja, której celem było opanowanie miasta, zakończyła się niepowodzeniem, powstanie upadło 2 października 1944 r.

Upadek powstania doprowadził do pewnej dezorganizacji w dowodzeniu AK i przygnębienia w jej szeregach. Odtworzona przez gen. L. Okulickiego KG podjęła pracę w październiku 1944 r. 19 stycznia 1945 r. AK została na mocy rozkazu swojego dowódcy rozwiązana. Część żołnierzy AK pozostała w konspiracji, m.in. w obawie przed aresztowaniem przez sowieckie władze wojskowe lub organy bezpieczeństwa (NKWD), jako członków organizacji zwalczanej przez komunistów polskich i sowieckie władze bezpieczeństwa (do grudnia 1944 r. na terenach tzw. Polski Lubelskiej aresztowano wg szacunków ok. 30 tys. żołnierzy AK). Część byłych żołnierzy AK pozostała w oddziałach partyzanckich, przez jakiś czas walczyła zbrojnie przeciw władzy komunistycznej, występując głównie przeciw jej aparatowi terroru i PPR. W okresie PRL (zwłaszcza do 1956 r.) wielu byłych żołnierzy AK objęły systematyczne prześladowania i różne formy dyskryminacji ze strony władz komunistycznych (m.in. potajemne zabójstwa, wyroki śmierci, więzienia, usuwanie z pracy bądź niemożność jej uzyskania), których zaniechano po 1956 r.

Bibliografia

• Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 3
• Armia Krajowa, Londyn 1950;
• Armia Krajowa w dokumentach 1939–45, t. 1–6, Londyn 1970–89;
• I. Caban, Z. Mańkowski Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w okręgu lubelskim 1939–1944, Lublin 1971;
• J. Terej Na rozstajach dróg. Ze studiów nad obliczem i modelem Armii Krajowej, Wrocław 1980;
• T. Strzembosz Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, Warszawa 1983;
• P.H. Lisiewicz Plan „Burza”, Warszawa 1990;
• J. Ślaski Polska Walcząca, Warszawa 1990;
• S. Korboński Polskie Państwo Podziemne, Warszawa 1991;
• M. Ney-Krwawicz Armia Krajowa. Siła Zbrojna Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 1993;
• S. Salmonowicz Polskie Państwo Podziemne. Z dziejów walki cywilnej 1939–45, Warszawa 1994;
• Armia Krajowa. Dramatyczny epilog, red. nauk. K. Komorowski, Warszawa 1994;
• Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, red. nauk. K. Komorowski, Warszawa 1996;
• M. Ney-Krwawicz Armia Krajowa. Szkic historyczny, Warszawa 1999;
• S. Kopf, S. Starba-Bałuk Armia Krajowa. Kronika fotograficzna, Warszawa 1999.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.