Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, konspiracyjne krajowe przedstawicielstwo rządu RP na uchodźstwie 1940–1945.

Organizowała administrację cywilną i przygotowywała rządowi warunki do objęcia władzy w wyzwolonej Polsce. W 1940 r. rząd planował utworzenie 3 odrębnych delegatur terenowych dla Generalnego Gubernatorstwa (GG), ziem wcielonych do Rzeszy, ziem wcielonych do ZSRR), a przy nich organów opiniodawczych — komitetów porozumiewawczych stronnictw politycznych. Koncepcja ta napotkała opór ze strony głównych stronnictw politycznych działających w konspiracji w kraju (SL, PPS-WRN i SN), skupionych w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym (PKP). Pragnęły one bowiem utrzymać autonomiczną pozycję w kraju, ponadto uważały, że koncepcja organizacyjna rządu nie odpowiada rzeczywistym potrzebom kraju, zwłaszcza podział na 3 delegatury oraz kierowanie podziemiem z emigracji. Te kontrowersje spowodowały, iż przejściowo działała Zbiorowa Delegatura Rządu RP na Kraj składająca się z przedstawicieli stronnictw, komendanta głównego Związku Walki Zbrojnej i emisariusza rządu do kraju płka J. Skorobohatego-Jakubowskiego.

Spory o kształt organizacji cywilnej podziemia rozstrzygnięto jesienią 1940 roku. Zamiast rozwiązanej we wrześniu 1940 r. Zbiorowej Delegatury powołano ponownie PKP, a w grudniu 1940 r. ministerstwo spraw wewnętrznych mianował delegatów: na GG — C. Ratajskiego („Wartski”) z SL i na ziemie wcielone do Rzeszy — A. Bnińskiego. Delegata na ziemie okupowane przez ZSRR nie powołano. Po aresztowaniu przez Niemców latem 1941 r. Bnińskiego nie obsadzono również tego urzędu. Nominacja Ratajskiego dokonana wbrew stanowisku PKP, który opowiadał się za kandydaturą J. Piekałkiewicza („Wernic”), doprowadziła do konfliktu między delegatem a stronnictwami politycznym i ZWZ-AK, zażegnanego w sierpniu 1942 r. po złożeniu dymisji przez Ratajskiego i powołaniu, przy pełnym poparciu PKP, J. Piekałkiewicza (SL). Nominacja ta zakończyła okres formalnego podziału obszaru RP na 3 delegatury; odtąd Delegaturą kierował jeden delegat rządu, który działał poprzez sieć delegatur okręgowych (na szczeblu wojew.) i powiatowych. Po aresztowaniu Piekałkiewicza przez Niemców (II 1943), jego następcą został J.S. Jankowski („Soból”) z SP, który działał do czasu uwięzienia 27 marca 1945 r. przez NKWD. Po jego zatrzymaniu obowiązki delegata pełnił S. Korboński („Zieliński”) z SL.

W chwili objęcia przez Ratajskiego urzędu delegata istniały już zaczątki podziemnego aparatu administracyjnego, jednakże brak ścisłego rozgraniczenia kompetencji między pionem wojskowym i cywilnym powodował niekiedy dublowanie tworzonych ogniw. Wojsko na własne potrzeby organizowało cywilne agendy terenowe, początkowo, wspólnie z czynnikami cywilnymi, tzw. Administrację Zastępczą, później, już tylko na własne potrzeby, Biura Wojskowe Armii Krajowej. Czynnikami hamującymi rozwój struktur Delegatury były także spory polityczne i kompetencyjne toczone pomiędzy Ratajskim a stronnictwami (PKP). Dopiero dekret prezydenta RP z 1 września 1942 r. ostatecznie i jednoznacznie rozsądził sporne kwestie. W jego myśl delegat rządu stawał się kierownikiem wszystkich cywilnych struktur podziemnych. 15 listopada 1942 r. PKP zatwierdził statut Delegatury jako najwyższego reprezentanta rządu RP w kraju. Wiosną 1943 gen. S. Rowecki przekazał delegatowi zmilitaryzowane agendy cywilne dotychczas podporządkowane dowódcy AK. Proces scalania został potwierdzony 6 sierpnia 1943 r. podpisaniem przez delegata Jankowskiego i nowego dowódcę AK, gen. T. Komorowskiego zasad utworzenia jednolitej administracji podziemnej. W połowie 1943 ostatecznie ukształtował się aparat Delegatury i jej terenowe struktury. Przy delegacie utworzono Biuro Prezydialne, z zadaniem niesienia pomocy delegatowi w wykonywaniu jego obowiązków, zapewnienia mu ochrony, organizowania sieci konspiracyjnych lokali, zespołu łączności itd. Pracami Biura kierowali kolejno: J. Michalewski, J. Domański (SL), S. Pawłowski (SL) i T. Miklaszewski (SP).

Delegatura dzieliła się na departamenty odpowiadające przedwojennym urzędom administracji państwowej: Spraw Wewnętrznych (sprawy bezpieczeństwa Delegatury, organizacja Administracji Zastępczej i Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, pomoc Żydom — referat „Żegota”, sporządzanie raportów o sytuacji w kraju dla rządu i delegata), Informacji i Prasy (wydawanie „Rzeczpospolitej”), Pracy i Opieki Społecznej (wspieranie PCK i Rady Głównej Opiekuńczej) oraz — mniej rozbudowanej — Oświaty i Kultury, Przemysłu i Handlu, Rolnictwa, Sprawiedliwości, Likwidacji Skutków Wojny, Robót Publicznych i Odbudowy, Obrony Narodowej, Skarbu i Spraw Zagranicznych, Poczty i Telegrafów oraz Komunikacji. Od 1942 r. działało Biuro Ziem Nowych (dokumentowanie praw Polski do Ziem Zachodnich i Północnych oraz planowanie ich zagospodarowania). Głównym zadaniem delegatur okręgowych było wykonywanie poleceń i instrukcji otrzymywanych od wyższych instancji. Dysponowały one działami odpowiadającymi departamentom Delegatury Rządu. Na podobnych zasadach funkcjonowały delegatury powiatowe. Ponadto powołano Kierownictwo Walki Cywilnej. Organem doradczym delegata był PKP (przedstawicielstwo partii politycznych, stanowiących koalicję rządu RP), przemianowany w sierpniu 1943 r. na Krajową Reprezentację Polityczną, w marcu 1944 przekształcony w Radę Jedności Narodowej (RJN).

W celu wzmocnienia rangi delegata i Delegatury Rządu na podstawie dekretu prezydenta RP z 3 maja 1944 powołano do życia Krajową Radę Ministrów (KRM). Na jej czele stanął delegat rządu na kraj J.S. Jankowski, w randze wicepremiera, oraz ministrowie: A. Bień (SL), S. Jasiukowicz (SN) i A. Pajdak (PPS-WRN). Akt ten zakończył proces formowania się Polskiego Państwa Podziemnego, w którym Delegatura i KRM były odpowiednikami rządu, RJN — parlamentu, a AK stanowiła siłę zbrojną państwa. KRM w wymienionym składzie dotrwała do 27–28 marca 1945 r., kiedy to jej członkowie wraz z innymi przywódcami Polski Podziemnej zostali aresztowani przez NKWD i wywiezieni do Moskwy, a w czerwcu 1945 r. skazani na kary więzienia w procesie szesnastu.

W trakcie realizacji planu „Burza” latem 1944 na terenach zajmowanych przez armię sowiecką ujawniły się lokalne organa Delegatury. W Wilnie taką próbę podjął delegat okręgowy Z. Fedorowicz (SN), jednak został aresztowany wraz ze swoimi urzędnikami. Podobnie potoczyły się wydarzenia we Lwowie, gdzie do dowództwa sowieckiego zgłosili się delegat okręgowy A. Ostrowski i komendant obszaru AK płk W. Filipkowski. Obaj zostali po dwóch dniach uwięzieni przez NKWD. Ten sam los spotkał delegatów okręgowych Lubelskiego i Białostockiego. W tej sytuacji zaniechano dalszego ujawniania.

Po wybuchu powstania warszawskiego w 1944 w walczącej stolicy znalazł się delegat rządu, ministrowie wchodzący w skład KRM i większość departamentów Delegatury. Korzystając z możliwości jawnego działania, KRM podjęła przygotowania do objęcia władzy w wyzwolonej Polsce. 20 sierpnia wydała odezwę do ludności, w której stwierdzała, że dopóki prezydent RP i rząd nie wrócą do kraju, jedyną władzą na terenie Polski pozostaje KRM. Opublikowano „Dziennik Ustaw” zawierający podstawy prawne legalnej działalności podziemnych władz cywilnych.

Po upadku powstania delegat wraz z ministrami wydostali się z Warszawy i kontynuowali podziemną działalność. Wkrótce odtworzono sieć łączności. Po styczniowej ofensywie armii sowieckiej, pod pretekstem nawiązania rozmów, NKWD wywabiło z ukrycia i uwięziło głównych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, w tym również delegata Jankowskiego i członków KRM (III 1945). Zrekonstruowana Delegatura i RJN kontynuowały działalność. Koniec wojny, gwałtowne prześladowania ludzi pozostających w konspiracji przez sowiecki i polski komunistyczny aparat bezpieczeństwa, przejmowanie administracji w zajętych przez wojska sowieckie częściach kraju przez PKWN, brak perspektyw dalszego trwania w podziemiu, a także nadzieje wiązane z utworzeniem Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem S. Mikołajczyka przyspieszyły proces rozpadania się struktur Państwa Podziemnego. W tej sytuacji 1 lipca nastąpiło samorozwiązanie Delegatury oraz RJN.

Bibliografia

• W. Grabowski Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, Warszawa 1995;
• T. Strzembosz Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939–1945, Warszawa 2000.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.