Getta żydowskie 1939–1945 – zamknięte dzielnice mieszkaniowe dla Żydów (niem. jüdische Wohnbezirke) były tworzone od 1939 r., głównie na okupowanych ziemiach polskich, ponadto po 1941 r. kilkanaście gett powstało w krajach nadbałtyckich (Litwa, Łotwa), na Białorusi i Ukrainie, jedno na ziemiach czeskich (Terezín), a w 1944 r. na Węgrzech. Getta były etapem przejściowym w akcji całkowitej zagłady Żydów (niem. Endlösung der Judenfrage).

Pierwsze getto w Generalnym Gubernatorstwie powstało w październiku 1939 r. w Piotrkowie (Trybunalskim). W latach 1940–1941 Niemcy utworzyli getta m.in. w Częstochowie, Krakowie, Lublinie, Radomiu, Tarnowie, Warszawie (największe – ok. 450 tys. osób, 1941 r.). Na terenach wcielonych do Rzeszy największe getto założono w 1940 r. w Łodzi (ok. 200 tys. osób). Najpóźniej zakładano getta na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, gdzie niektóre z nich powstały w 1942 roku. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w 1941 r. założono getto na terenach dawnych województw wschodnich – w Białymstoku, Lwowie, Wilnie, Stanisławowie, Drohobyczu, Równem. Ogółem na ziemiach polskich istniało ok. 400 gett, później ich liczbę zmniejszono, przesiedlając Żydów z mniejszych gett do większych. Getta różniły się stopniem odizolowania od dzielnic polskich. Duże getta otaczano murem, nielicznych punktów wylotowych strzegła policja niemiecka, mająca do pomocy wewnątrz Służbę Porządkową (tzw. żydowską policję), a w Warszawie – również policję polską (tzw. granatową). Wychodzić i wchodzić do getta było wolno tylko za specjalnymi przepustkami, liczbę uprawnionych do otrzymania przepustek stopniowo zmniejszano. Na granicy getta szczegółowo kontrolowano przewożone towary. Mniejsze getta oddzielano tylko parkanami lub zasiekami z drutów kolczastych, czasem, w tzw. gettach otwartych, granice jedynie zaznaczano. Na getto wybierano dzielnice najstarsze, o najgorszej zabudowie oraz infrastrukturze komunalnej i ogólnobytowej.

Od 1941 r. deportowano do gett w Polsce i na Wschodzie ludność żydowską głównie z Niemiec, Austrii i Protektoratu Czech i Moraw. Zarząd getta sprawowały Judenraty (Żydowskie Rady Starszych), powoływane i całkowicie zależne od władz niemieckich, tworzących specjalne urzędy (niem. Gettoverwaltung) w niektórych gettach. Zasadnicze decyzje regulujące życie w dzielnicach żydowskich były podejmowane przez instytucje niemieckie. Władza Judenratów dotyczyła spraw drugorzędnych i wykonawczych: wypełniania zarządzeń niemieckich, administracji getta, opieki społecznej. Judenratom podporządkowano Służbę Porządkową, ale w rzeczywistości jedynie częściowo, w najistotniejszych bowiem sprawach musiała ona wykonywać polecenia policyjnych władz niemieckich, a w warszawskim getcie początkowo podlegała polskiej policji. Judenraty odegrały ważną rolę w zakresie opieki społecznej, skoncentrowanej w Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Żydowska Samopomoc wspierała finansowo Centos, prowadzący liczne dziecięce placówki opiekuńcze i pomocowe. Część Judenratów, zwłaszcza w końcowym okresie istnienia getta, stała się posłusznym instrumentem okupanta, a niektórzy ich funkcjonariusze wykorzystywali swoje stanowiska dla korzyści własnej i rodziny. Wokół tych zagadnień trwają dyskusje historyków.

Ludność getta była wyniszczana głównie przez warunki życia (wielkie zagęszczenie mieszkańców, nędza będąca skutkiem przesiedleń, minimalne możliwości zarobkowania i głodowe płace, ograniczone przydziały żywności, stanowiące 25% przydziałów ludności polskiej, a 8% niemieckiej, katastrofalny stan sanitarny) oraz odizolowana od okolicznej ludności (murem, zasiekami, posterunkami policji niemieckiej). Szczególnie mocno izolowane było getto w Łodzi, do pozostałych, mimo trudności, w mniejszych lub większych ilościach szmuglowano żywność (w getcie warszawskim stanowiła ona ok. 80% ogółu dostarczanej żywności), lecz była ona droga i niedostępna dla warstw uboższych. Panujące w getcie warunki powodowały wysoką umieralność ludności. O ile np. przed wojną przeciętna umieralność Żydów łódzkich wynosiła rocznie 9,6‰, o tyle w 1940 r. – 39,2‰, w 1941 r. – 75,7‰, a w 1942 r. – 159,8‰.

W warszawskim getcie zaledwie ok. 27 tys. ludzi miało stałą pracę, głównie w szopach. W rezultacie ok. 50% mieszkańców warszawskiego getta żyło na pograniczu śmierci głodowej, ok. 30% głodowało, ok. 15% nie dojadało, a jedynie ok. 5% stanowili ludzie względnie syci. Jak się ocenia, w getcie na ziemiach polskich zmarło lub zginęło ok. 750 tys. Żydów (ok. 25% ogółu zamordowanych polskich Żydów), w tym ok. 500 tys. w czasie tworzenia i istnienia gett, pozostali natomiast – podczas likwidacji, czyli przesiedleń ludności do większych gett lub deportacji do obozów zagłady. Mimo wyjątkowo trudnych warunków bytowych w gettach, zwłaszcza w większych, istniało szkolnictwo powszechne, organizowane kursy zawodowe, tajne nauczanie na poziomie szkół średnich, czasem także wyższych. W dużych gettach rozwijało się też życie kulturalne, organizowano koncerty muzyczne, występy żydowskich śpiewaków. Specyficznym przejawem konspiracji żydowskiej było powstanie archiwów gromadzących różnego typu materiały z życia getta (największe pod nazwą „Oneg Szabat” – Radość Sobotnia – założone zostało w Warszawie przez Emanuela Ringelbluma), wydawano tajną prasę, działały partie polityczne. Najbardziej prężne pod tym względem było getto warszawskie, stanowiące największy ośrodek inteligencji żydowskiej. Ukazywało się tu ok. 50 tytułów prasowych związanych z różnymi nurtami politycznymi. Największe wpływy miała lewica – od Poalej Syjon-Lewicy i związanej z nią młodzieżowej organizacji harcerskiej Ha-Szomer ha-Cair, poprzez Syjonistów Socjalistów i zbliżone do nich organizacje młodzieżowe Dror oraz Gordonia, aż do Bundu.

Skrajnie ciężkie warunki życia w getcie nie sprzyjały rozwojowi ruchu oporu. Organizacje konspiracyjne działały m.in. w Warszawie (Żydowska Organizacja Bojowa – ŻOB, Żydowski Związek Wojskowy), Krakowie (He-Chaluc ha-Lochem), Wilnie (Zjednoczona Organizacja Partyzancka), Białymstoku (Antyfaszystowska Organizacja Bojowa). W grudniu 1941 r. hitlerowcy rozpoczęli akcję likwidacji gett. W ciągu 1942 r. większość ludności gett wywieziono do obozów zagłady i wymordowano. Największą akcję deportacyjną przeprowadzono w getcie warszawskim między lipcem a wrześniem 1942 r. (ponad 300 tys. osób wywieziono do Treblinki), ostatnią w getcie łódzkim w sierpniu 1944 r. (74 tys. pozostałych mieszkańców wywieziono do Auschwitz). W 1943 r. nastąpiła likwidacja pozostałych gett. Postawieni w sytuacji skrajnej, mimo oczywistego braku szans, Żydzi zamknięci w gettach podjęli walkę zbrojną: w kwietniu i maju 1943 r. w Warszawie (powstanie w getcie warszawskim) i w sierpniu 1943 r. w Białymstoku, w kilku zaś innych gettach – samoobronę na mniejszą skalę. Polska pomoc, trudna i niebezpieczna, ograniczała się do sporadycznych kontaktów członków rodzin i grup zawodowych oraz skromnej pomocy zbrojnej Armii Krajowej i organizacji Gwardii Ludowej dla warszawskiego getta, większej pomocy udzielano uciekinierom z gett (Rada Pomocy Żydom).

W latach 1942–1944 Niemcy dokonali ostatecznej likwidacji gett, m.in. w październiku 1942 r. w Pińsku, w marcu 1943 r. w Krakowie, między kwietniem i majem 1943 r. w Warszawie, w czerwcu 1943 r. we Lwowie, w sierpniu 1943 r. w Sosnowcu, we wrześniu 1943 r. w Mińsku i Wilnie, w listopadzie 1943 r. w Rydze, w lipcu 1944 r. w Kownie, w sierpniu 1944 r. w Łodzi.

Bibliografia

• Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Getto Warszawy, t. 1: Listy o zagładzie, oprac. R. Sakowska, Warszawa 1997.
• Eisenbach A., Hitlerowska polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961.
• Gutman I., Walka bez cienia nadziei. Powstanie w getcie warszawskim, Warszawa 1998.
• Gutman I., Żydzi warszawscy 1939–1943, Warszawa 1993.
• Kronika getta łódzkiego, Łódź 1965.
• Ringelblum E., Kronika getta warszawskiego. Wrzesień 1939–styczeń 1943, Warszawa 1983.

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; zobacz sam: Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.