hagada (haggada, agada; hebr. higgid – oznajmić; opowieść, przypowieść, bajka) – opowieść odczytywana w czasie sederu, opowiadająca i wyjaśniająca historię wyjścia Żydów z Egiptu; w judaizmie ta część ustnej tradycji interpretacji Tory, która nie jest halachą i nie niesie ze sobą treści ściśle prawnych, natomiast jest w niej zawarte przesłanie moralne, często o charakterze homiletycznym. Interpretacja hagadyczna posługuje się metodami hermeneutyki rabinicznej (32 zasadami interpretacji rabina Josego Galilejczyka).

Pod względem literackim hagada może przybierać postać baśni, legendy, przypowieści, modlitwy, kazania, anegdoty historycznej, opisu o treści geograficznej, medycznej czy astronomicznej. W hagadzie znajdują się zarówno cytaty biblijne dotyczące exodusu, psalmy pochwalne, kazania, hymny, jak i piosenki śpiewane pod koniec sederu oraz zalecenia dotyczące rytualnego spożywania macy i maroru, picia czterech pucharów wina. Zawiera także cztery pytania zadawane ojcu przez najmłodsze dziecko. Hagadę rozwijali wcześni rabini, głównie amoraici, stąd znalazła się ona w Talmudzie oraz midraszach. Odgrywała także ważną rolę w kabale.

Napisane potocznym językiem, hagady są często bogato iluminowane. Ten przywilej wykorzystywano już od średniowiecza, tworząc bogato iluminowane dzieła sztuki rękopiśmiennej i drukarskiej. Do najsłynniejszych ilustrowanych hagad należy Hagada ptasia, pochodząca z Niemiec (powstała ok. 1300 r.). Nazwę zawdzięcza unikalnym rysunkom ludzkich sylwetek, zwieńczonych ptasimi głowami. Taki zabieg miał oddalić zarzuty o łamanie zakazu przedstawiania postaci ludzkiej. Drugą hagadą o światowej sławie jest Hagada sarajewska z XIV wieku. Jej kunsztowne ilustracje, przedstawiające historię Wyjścia, teksty przypowieści i piosenek umieszczone zostały na złotym tle, a bogactwem barw i precyzją rysunku zachwycają do dzisiaj. Powstała w Hiszpanii, towarzyszyła sefardyjskim Żydom w latach ich wygnania. W czasie wojny w byłej Jugosławii została ocalona przez sarajewskich muzułmanów, którzy chronili ją przez cały okres oblężenia miasta. Po zakończeniu walk, w 1996 r. przywódca bośniackich muzułmanów Alija Izetbegović uroczyście w dniu święta Pesach zwrócił ją sarajewskim Żydom. Obecnie publikowane hagady paschalne swoimi zdobieniami często nawiązują do wzorów historycznych – np. iluminacji średniowiecznych rękopisów, barokowych drzeworytów, miękkiej linii ornamentów secesyjnej grafiki.

Współczesne wydania bywają dwujęzyczne (hebrajski oraz inny język). Szczególny charakter ma hagada pesachowa (paschalna) – opowieść o wyjściu Żydów z Egiptu, odczytywana w czasie uroczystego posiłku w święto Pesach. Wspólne, głośne czytanie Hagady połączone z wielowiekowym porządkiem odmawiania modlitw, błogosławieństw i spożywaniem tradycyjnych potraw ma umożliwić każdej rodzinie zrozumienie i odtworzenie historii Wyjścia. Znaczenie religijne tego tekstu wynika z nakazu zawartego w Biblii, aby opowiadać o dziejach tego święta: „W tym dniu opowiadać będziesz synowi swemu, mówiąc »Jest tak z powodu tego, co mi uczynił Pan, gdy wychodziłem z Egiptu«” (Wj 13,8).

Renata Piątkowska

Tekst powstał na podstawie książki „Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon”, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001. © Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN