obozy hitlerowskie – miejsca więzienia i odosobnienia, pracy niewolniczej i masowej zagłady, organizowane przez władze hitlerowskie 1933–45 na terenie III Rzeszy i krajów okupowanych; 1933–39 narzędzie izolowania i wyniszczania opozycji antyhitlerowskiej, 1939–45 rozbudowane i przekształcone w podstawowy instrument terroru, eksploatacji siły roboczej oraz realizacji hitlerowskiego programu ludobójstwa podbitych narodów Europy. W systemie obozów hitlerowskich podstawową rolę odgrywały  obozy koncentracyjne (do 1939 jedyny typ obozów hitlerowskich), utworzone z inicjatywy H. Göringa i H. Himmlera po przejęciu władzy w Niemczech przez A. Hitlera. Formalną podstawę ich istnienia stworzyły rozporządzenia z 28 II 1933 „o ochronie narodu i państwa” oraz „o zdradzie narodu niemieckiego i przygotowaniu zdrady głównej”, wprowadzające w Niemczech znaczne ograniczenie praw obywatelskich (trwające do końca III Rzeszy) i zezwalające na bezterminowe pozbawienie wolności osób uznanych za wrogów państwa i narodu na mocy decyzji policji politycznej (z wyłączeniem kontroli sądowej tej decyzji). Od VI 1934 SS sprawowało wyłączny nadzór nad obozami koncentracyjnymi; powstały obozy m.in. w: Dachau, Oranienburgu, Sachsenhausen, Buchenwaldzie, Mauthausen, Ravensbrück; łączną liczbę więźniów, którzy przeszli przez obozy koncentracyjne 1933–39, szacuje się na ok. 165–170 tysięcy. Po IX 1939 rozbudowano istniejące już obozy na terenie Niemiec, a w miarę zwiększania obszaru okupacji krajów europejskich organizowano nowe obozy koncentracyjne (Stutthof, Auschwitz, Neuengamme, Natzweiler-Struthof, Gross-Rosen, Bergen-Belsen, Majdanek, ’s-Hertogenbosch, Dora-Mittelbau, Płaszów); tworzono też filie obozów. Organizowanie licznych obozów hitlerowskich na okupowanych obszarach Europy leżących na wschód od granicy III Rzeszy, w tym głównie na ziemiach polskich, miało służyć hitlerowskim planom wyniszczenia elit tych krajów, a następnie ludności żydowskiej i słowiańskiej oraz niemieckiej kolonizacji tych ziem (Generalny Plan Wschodni). Przy lokalizacji obozów hitlerowskich brano pod uwagę położenie (dogodne ze względów komunikacyjnych, sprzyjające ukryciu śladów zbrodni), bliskość skupisk ludzi przeznaczonych do zamordowania, sąsiedztwo zakładów produkcyjnych, kopalń (Śląsk) lub kamieniołomów w celu wykorzystania niewolniczej pracy więźniów, niekorzystne warunki klimatyczne, sprzyjające śmierci uwięzionych (obszary zabagnione, malaryczne, np. Auschwitz-Birkenau, Dachau). W 1941 zaczęto budować komory gazowe mające służyć do masowego uśmiercania ludzi. Obozy koncentracyjne były narzędziem eksterminacji więźniów oraz nieludzkiej eksploatacji ich niewolniczej pracy przez niemiecką gospodarkę, zwłaszcza koncerny; w obozach ludzie ginęli wskutek wyniszczających warunków bytowania, głodu, tortur i w egzekucjach; byli zabijani zastrzykami z fenolu i benzyny, uśmiercani cyklonem B w komorach gazowych; zwłoki palono na stosach, w krematoriach lub zakopywano w dołach z wapnem; od początku 1942 lekarze SS w obozach prowadzili na wielką skalę zbrodnicze eksperymenty medyczne (zarażanie więźniów malarią, tyfusem, gruźlicą, ropowicą, zamrażanie, przeszczepy mięśni i kości, masowa sterylizacja i kastracja) powodujące śmierć lub trwałe schorzenia bądź kalectwo; od I 1945 w czasie ewakuacji więźniów (tzw. marsze śmierci) zginęło od kul, z zimna i wycieńczenia kilkadziesiąt tysięcy osób. Realizując decyzję najwyższych władz III Rzeszy o wymordowaniu Żydów, SS utworzyły na ziemiach polskich, na których istniała najliczniejsza w Europie społeczność żydowska,  obozy zagłady, gdzie w komorach gazowych deportowanych uśmiercano natychmiast, nie ewidencjonując ofiar. Powstały one w obozach koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i Majdanek, w pobliżu Chełmna (Culmhof) nad Nerem — tu zabijano gazami spalinowymi w specjalnie skonstruowanych kabinach samochodach — oraz (podległe sztabowi Aktion Reinhard) w Bełżcu, Sobiborze i Treblince. Szeroko rozbudowany był system obozów pracy przymusowej (m.in.: karne obozy pracy, wychowawcze obozy pracy, obozy dla robotników z Europy Wschodniej); podlegały one miejscowym dowódcom SS i policji, Gestapo, kripo, koncernom, Organizacji Todta bądź administracji cywilnej (na ziemiach polskich m.in.: w Rawiczu, Mysłowicach, Łodzi, Poniatowej, Skarżysku-Kamiennej, Starachowicach, Częstochowie, Wieliczce, Krakowie, Lubiczu, Sulejowie); warunki życia więźniów niewiele różniły się od warunków w obozach koncentracyjnych; z pracy niewolniczej korzystały m.in. koncerny: I.G. Farben, Siemensa, Röchlinga, Flicka, Kruppa, Mannesmanna, Hoescha, Hawiela, AEG, Hermann Göring.

Obozy przesiedleńcze i przejściowe były przeznaczone dla wysiedlonej ludności cywilnej i osób wywożonych na roboty przymusowe do Rzeszy. Na ziemiach polskich tworzono je od 1939 m.in.: w Poznaniu, Potulicach, Łodzi, Działdowie, Inowrocławiu, obozy dla Polaków (Polenlager) — na Śląsku, 1942–44 również w Zamościu i Zwierzyńcu; więziono w nich ludność polską wysiedloną z Wielkopolski, ze Śląska, z ziemi łódzkiej, Pomorza i południowego Mazowsza oraz Zamojszczyzny. Podobne jak w obozach hitlerowskich warunki bytowania istniały w  gettach dla ludności żydowskiej organizowanych w środkowowschodniej i południowej Europie (getto). Funkcje eksterminacyjne pełniły również  więzienia policyjne przy organach Gestapo (na ziemiach polskich należały do nich: Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie, Fort VII w Toruniu, Zamek w Lublinie, Rotunda w Zamościu, Palace w Zakopanem, więzienie w Radogoszczy, Montelupich w Krakowie i inne). Szczególnym typem obozów hitlerowskich były  obozy dla dzieci i młodzieży (m.in. na terenach polskich — w Łodzi, Potulicach), charakterem zbliżone do obozów koncentracyjnych; ponadto dzieci były więzione prawie we wszystkich obozach hitlerowskich; dla dzieci uznanych na podstawie badań rasowych za nadające się do germanizacji organizowano specjalne obozy germanizacyjne, z których przydzielano je niemieckim rodzicom w III Rzeszy (dzieci rabunek). Formalnie inny charakter miały  obozy jenieckie podległe Wehrmachtowi (oflag, stalag oraz dulag), jednak wiele z nich, wbrew międzynarodowemu prawu, hitlerowcy przekształcili w ośrodki zagłady; tak np. warunki egzystencji i metody stosowane w obozach dla jeńców sowieckich, a także w karnych i specjalnych oddziałach dla jeńców innych narodowości (Dęblin, Hohenstein, Łambinowice, Rawa Ruska, Szebnie, Żagań) nie różniły się od warunków i metod traktowania więźniów w obozach koncentracyjnych; oddziały dla jeńców sowieckich tworzono też w obozach koncentracyjnych (Auschwitz, Sachsenhausen, Buchenwald). Prawie we wszystkich obozach hitlerowskich znaleźli się Polacy; znaczną ich część kwalifikowano jako więźniów politycznych i poddawano szczególnym formom terroru i eksterminacji; 15 II 1940 w przemówieniu wygłoszonym do komendantów obozów koncentracyjnych Himmler stwierdził: „należy ustalić i wyszukać przywódców Polaków w celu ich unieszkodliwienia, należy szybko w ustalonych etapach wytępić Polaków, naród niemiecki powinien uznać za swoje główne zadanie zniszczenie wszystkich Polaków”; ten program planowanej zagłady narodu polskiego potwierdzają liczne dokumenty hitlerowskie, zweryfikowane w wyrokach Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze (1946) oraz najwyższego Trybunału w Polsce (1946–48); już w VIII i na początku IX 1939 osadzono w obozach hitlerowskich ponad 2 tysiące działaczy ZPwN i innych działaczy polonijnych w III Rzeszy, nauczycieli i uczniów; systematyczne wysyłanie obywateli polskich do obozów rozpoczęto IX 1939; Polacy stanowili pierwszą grupę więźniów obozu Auschwitz pod Oświęcimiem, który z czasem stał się jednym z największych ośrodków zbrodni hitlerowskiej w Europie.

Do obozów hitlerowskich, w zależności od ich typów, kierowano ludzi na podstawie decyzji policji bezpieczeństwa, władz wojskowych, administracji cywilnej i prokuratur. Ludobójcze warunki egzystencji sprawiły, że część więźniów zginęła, a u tych, którzy przeżyli, pobyt w obozach hitlerowskich pozostawił trwałe ślady w stanie zdrowia zarówno psychicznego, jak i fizycznego. W wielu obozach hitlerowskich działał zorganizowany ruch oporu, przybierający różne formy: bunty więźniów (np. w Birkenau, Sobiborze, Treblince), działalność organizacyjna i polityczna, przygotowywanie powstania zbrojnego (w Auschwitz, na Majdanku, w Buchenwaldzie, Mauthausen), organizowanie pomocy, zwłaszcza chorym i słabym (leki, odzież, żywność), ucieczek, kontakt i współpraca z ruchem oporu na zewnątrz obozu (głównie na ziemiach polskich), informowanie o wydarzeniach wojennych i politycznych, przekazywanie na zewnątrz informacji o zbrodniach dokonywanych w obozie; organizacja ruchu oporu łączyła więźniów różnych narodowości i wszystkich kierunków politycznych.

Ogółem na terenie III Rzeszy oraz 17 okupowanych państw hitlerowcy zorganizowali ok. 12 tysięcy obozów, podobozów, komand pracy itp.; przez obozy hitlerowskie przeszło ok. 18 mln więźniów i jeńców wojennych z wielu krajów świata, zginęło ok. 11 mln, w tym spośród ok. 8,9 mln więźniów obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady zginęło co najmniej 7,2 mln, tj. 81%; o rozmiarach terroru i ludobójstwa na ziemiach polskich świadczy fakt zlokalizowania na nich blisko 6 tysięcy obozów hitlerowskich, w których więziono ok. 7,5 mln i pozbawiono życia 6,7 mln ludzi, głównie Żydów i Polaków; z ok. 5 mln obywateli państwa polskiego więzionych w obozach hitlerowskich zginęło ok. 3,5 mln; dokładna liczba więźniów i ofiar obozów hitlerowskich nie jest możliwa do ustalenia, gdyż hitlerowcom udało się w znacznym stopniu zatrzeć ślady zbrodni. Za ludobójstwo popełnione w obozach hitlerowskich odpowiedzialność ponoszą władze III Rzeszy, zbrodniarze nazistowscy oraz przestępcze organizacje hitlerowskie: NSDAP, Gestapo, SS, SA i SD, jak również inne formacje policyjne, a także Wehrmacht, koncerny przemysłowe, organa wymiaru sprawiedliwości, organa propagandy, instytucje naukowe.

Obozy hitlerowskie stały się przedmiotem refleksji etycznej, polityczno-prawnej i naukowej. Ich problematyka znalazła szerokie odzwierciedlenie w literaturze i sztuce. Zostały opublikowane liczne wspomnienia i relacje byłych więźniów. Zobacz też: Holocaust, Żydzi (Zagłada).

A.J. Kamiński, Hitlerowskie obozy koncentracyjne i ośrodki masowej zagłady w polityce imperializmu niemieckiego, Poznań 1964;

Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945, Warszawa 1979;

W. Kiedrzyńska, Międzynarodowa bibliografia hitlerowskich obozów koncentracyjnych, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce”, t. 30, Warszawa 1981;

K. Dunin-Wąsowicz, Ruch oporu w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, Warszawa 1983;

A.J. Kamiński, Koszmar niewolnictwa. Obozy koncentracyjne od 1896 do dziś, Warszawa 1990;

A. Pawełczyńska, Wartość a przemoc: zarys socjologicznej problematyki Oświęcimia, Warszawa 1995.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.