Główne i charakterystyczne dla poszukiwań i przemian artyst. XX w. zjawiska i kierunki uwidoczniły się przede wszystkim i najpierw w poezji. W pierwszych latach obecni byli nadal poeci debiutujący w okresie Młodej Polski, m.in. J. Kasprowicz (Hymny), L. Staff, B. Leśmian.

Zapoczątkowany jeszcze przed 1914 nurt ekspresjonizmu (S. Przybyszewski, K.H. Rostworowski, T. Miciński) reprezentowała grupa Zdrój (J. i W. Hulewiczowie, J. Stur, E. Zegadłowicz, J. Wittlin). Najbardziej znaną i wpływową grupą lit. stał się Skamander (J. Tuwim, J. Lechoń, A. Słonimski, K. Wierzyński, J. Iwaszkiewicz). Styl Skamandra był sumą poetyk indywidualnych, połączonych sprzeciwem wobec ekspresji młodopol., jednak zachowywał tradycyjne formy wyrazu i częściowo respektował konwencje tradycyjnej nastrojowości poet.; charakterystyczne w poezji skamandrytów było podjęcie tematyki powszedniości, łączenie liryzmu z ironią, żartem i humorystyczną grą słowną. Grupa wywarła duży wpływ na kształt międzywojennej poezji (w kręgu inspiracji Skamandra rozwinęła się liryka K. Iłłakowiczówny i M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, za kontynuatorów Skamandra są uznawani m.in. Ś. Karpiński i J. Liebert, który jednak stał się twórcą w pełni oryginalnym jako autor liryków rel.), będąc także przedmiotem lit. ataków i polemik, np. ze strony awangardy.

Pierwszym z kierunków XX-wiecznej awangardy, który pojawił się w P., był futuryzm; jego reprezentanci (m.in. T. Czyżewski, B. Jasieński, A. Stern, A. Wat) głosili hasła radykalnego zerwania z tradycją, entuzjazmowali się zdobyczami cywilizacji, jednocześnie sięgali do ludowości, podejmowali idee rewolucji proletariackiej (Jasieński, Stern). Program Awangardy Krakowskiej (T. Peiper, J. Brzękowski, J. Kurek, J. Przyboś) odrzucał wszelkie postaci tradycjonalizmu, proponując w zamian poezję konstruktywistyczną, intelektualną, opartą na metaforze i peryfrazie, wyrażającą cywilizacyjny i społ. optymizm. Najważniejszym przeciwnikiem ideowym ugrupowania pozostawał krąg pisarzy i model literatury związany z „Wiadomościami Literackimi”; dialog gł. postaw artyst. w poezji międzywojennej jest często przedstawiany w uproszczeniu jako zasadniczy spór pomiędzy Skamandrem i Awangardą Krakowską. Grupa Kwadryga (m.in. A. Maliszewski, S.R. Dobrowolski, K.I. Gałczyński, W. Słobodnik, L. Szenwald, W. Sebyła) przeciwstawiała się zarówno skamandrytom, jak i Awangardzie Krak., głosząc hasło „poezji uspołecznionej”. Programowo kontekst społ. eksponowała poezja proletariacka i rewol. (Jasieński, W. Broniewski, S.R. Stande, W. Wandurski).

U schyłku lat 20. narastały tendencje klasycyzujące w poezji (m.in. Staffa, skamandrytów, S. Napierskiego, S. Balińskiego). J. Czechowicz okazał się twórcą odrębnego stylu, łączącego nowatorstwo językowe z odrzucanymi przez Peipera i jego szkołę liryzmem oraz motywami lud. i krajobrazowymi. Przenikająca lirykę Czechowicza katastroficzna wizyjność oraz oryginalny porządek rytmiczno-dźwiękowy sprawiły, że stała się ona inspiracją i wzorem dla Drugiej Awangardy. Nazwą tą określono krąg poet., który tworzyli przede wszystkim poeci z wileńskiej grupy Żagary (stąd używane czasem określenie „awangarda wileńska”) — Cz. Miłosz, T. Bujnicki, J. Zagórski, A. Rymkiewicz, J. Putrament). Wyszli oni poza model wiersza stworzony przez Awangardę Krakowską., odwołując się do tradycji (zwł. bibl., barok. i romant.), a cywilizacyjny optymizm zastąpili historiozoficznym katastrofizmem. Nastroje katastroficzne przejawiały się również m.in. w poezji Sebyły i Gałczyńskiego, który jednak oprócz utworów satyryczno-groteskowych, z elementami nadrealizmu, pisał także wiersze utrzymane w lirycznej tonacji. Widoczne w programie i twórczości żagarystów akcentowanie problematyki społ. było tendencją ogólniejszą, nasilającą się w latach 30. Przejawiała się ona m.in. w poezji przedstawicieli autentyzmu (S. Czernik, J.B. Ożóg).

Proza w stopniu znacznie większym niż poezja dawała wyraz doświadczeniom hist.: walkom o niepodległość od wybuchu I wojny świat. do zwycięstwa w wojnie pol.-bolszewickiej 1919–21, a także stabilizowaniu się struktur młodego państwa. Proza podejmująca tematykę wojenną, niepodległościową i obywatelską była utrzymana w stylu dokumentalno-publicyst. (Z. Kossak-Szczucka, M. Wańkowicz, E. Małaczewski, F. Goetel) bądź ekspresjonistycznym i satyrycznym (J. Kaden-Bandrowski, A. Strug, J. Wittlin). Zwieńczeniem tego nurtu stało się Przedwiośnie S. Żeromskiego, jakkolwiek żywy był on aż do schyłku 20-lecia (m.in. Sól ziemi Wittlina, W polu S. Rembeka). Wyraziście wyodrębniał się w tym nurcie prozy (niejednokrotnie łączącej cechy literatury faktu i częściowo sfabularyzowanej narracji) wątek tematyczny związany z wydarzeniami w objętej rewolucją Rosji (Krwawa chmura J. Bandrowskiego, Siedem lat w Rosji i na Syberii R. Dyboskiego, Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów F. Ossendowskiego, Przez płonący Wschód Goetla, Burza od Wschodu M. Dunin-Kozickiej, Pożoga Kossak-Szczuckiej). Powieść polit. należała do najciekawszych zjawisk lit. epoki, zwł. w 1. poł. lat 20.

Wnikliwe i kryt. spojrzenie na początki II RP cechuje powieści Kadena-Bandrowskiego Generał Barcz i Czarne skrzydła. Gorzką historią zawiedzionego patrioty jest Pokolenie Marka Świdy Struga. Z kolei Nałkowska w Romansie Teresy Hennert analizowała rzeczywistość polit. środkami nowoczesnej powieści psychologicznej. Przedwiośnie Żeromskiego, jako powieść realist., ukazuje charakterystyczne dla XX w. zjawisko rosnącego wpływu polityki na życie społ. i indywidualne; bohater utworu, doświadczając rzeczywistego działania odmiennych ideologii, koncepcji polit. i tradycji (komunizm, konserwatyzm, prawicowość), decyduje się na romant. gest odrzucenia wszystkich. Później przewagę zdobyła proza społ.-obyczajowa, w której dokonała się modyfikacja wzorców realistycznych.

W powieściowej tetralogii Noce i dnie M. Dąbrowskiej tyleż istotny jest epicki zamysł, co perspektywa egzystencjalna, interesująca m.in. dzięki wykorzystaniu współcz. wiedzy psychol. i socjologicznej. Wcześniejsze opowiadania Dąbrowskiej (Uśmiech dzieciństwa, Ludzie stamtąd) zapowiadały takie połączenie realist. opisowości z subiektywizmem monologu postaci. Przykładem połączenia tematyki społ.-polit. z pogłębioną analizą psychol. są powieści Nałkowskiej (Granica). W nurcie prozy psychol. (Niedobra miłość i Niecierpliwi Nałkowskiej, Cudzoziemka M. Kuncewiczowej, Całe życie Sabiny H. Boguszewskiej, Zazdrość i medycyna M. Choromańskiego, Adam Grywałd T. Brezy, Brzezina i Panny z Wilka Iwaszkiewicza, Niekochana A. Rudnickiego) unowocześnił się warsztat analizy psychol., m.in. dzięki inspiracjom freudowskim (psychologizm). W prozie lat 30. znamienne stało się nasilenie tendencji realist. i zainteresowań społecznych.

Poza twórczością zespołu lit. Przedmieście, programowo nastawionego na dokumentację losu niższych warstw społ., zaowocowało to różnymi odmianami powieści dokumentalnej, społ. i środowiskowej (Dziewczęta z Nowolipek P. Gojawiczyńskiej, Grypa szaleje w Naprawie J. Kurka, Wspólny pokój Z. Uniłowskiego, Zaklęte rewiry H. Worcella). Prozę przedstawiającą wizję historii z perspektywy walki klas tworzyli m.in. J. Wiktor (Orka na ugorze) i L. Kruczkowski (Kordian i cham). Rozwijała się literatura autobiogr. i pamiętnikarska. Konkursy na pamiętniki chłopów, robotników, bezrobotnych itd. przyniosły materiał nadzwyczaj bogaty, niejednokrotnie również literacko (wydarzeniem stał się m.in. Życiorys własny robotnika J. Wojciechowskiego; pamiętnik, pamiętnikarstwo), i zwróciły uwagę na zjawisko literatury samorodnej (Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy S. Piaseckiego). Rosła także poczytność form dziennikarskich, zwł. reportażu, który w 20-leciu stał się formą o wyrazistych cechach gatunkowych, a zróżnicowane wątki tematyczne (egzotyczne podróże, zagadnienia społ., polityka międzynar.) często występowały łącznie w jednym tekście. Mistrzami tego stylu stali się M. Wańkowicz (Opierzona rewolucja, Na tropach Smętka) i K. Pruszyński (Sarajewo 1914, Szanghaj 1932, Gdańsk 193? 1933, W czerwonej Hiszpanii), uznanie zdobyli też A. Fiedler (Kanada pachnąca żywicą), A. Janta-Połczyński (W głąb ZSRR), J. Kisielewski, K. Wrzos, W. Melcer.

Osobny nurt w prozie międzywojennej tworzyły powieści historyczne. Najbliżej tradycyjnych wzorców epiki hist. XIX w. sytuował się cykl powieściowy Krzyżowcy Kossak-Szczuckiej, łączący realist. motywację zdarzeń z legendową. Nowatorstwem wyróżniała się proza podejmująca refleksję nad moralno-filoz. i społ. sensem dziejów: Czerwone tarcze Iwaszkiewicza, Aecjusz, ostatni Rzymianin T. Parnickiego, Żelazna korona H. Malewskiej, Nurt i Diogenes w kontuszu W. Berenta, podejmującego analizę historii i legendy w poszukiwaniu rodowodów postaw współczesnych. Kultura antyczna stanowiła wzór i tematyczną inspirację prozy J. Parandowskiego, zarówno fabularnej (Dysk olimpijski), jak i eseistycznej (Mitologia).

Nurt eksperymentu w prozie, zapoczątkowany jeszcze w Młodej Polsce powieścią Pałuba K. Irzykowskiego, w latach 20. reprezentowały m.in. utwory spod znaku katastrofizmu: Wesele hrabiego Orgaza R. Jaworskiego, Bezrobotny Lucyfer A. Wata, Palę Paryż Jasieńskiego; elementy nowatorstwa formalnego wystąpiły także w powieści Z dnia na dzień Goetla. Najwybitniejsze osiągnięcia w tym zakresie należały do S.I. Witkiewicza (Pożegnanie jesieni i Nienasycenie — groteskowo-szydercza wizja zagłady współcz. cywilizacji) oraz W. Gombrowicza (Ferdydurke — groteskowy obraz inteligenckiej formacji k. i obyczajowej w P. w okresie międzywojennym). Szczególną postać prozy eksperymentalnej, w której rzeczywistość jest kreowana wg reguł rządzących psychiką narratora, stanowią cykle opowiadań B. Schulza Sklepy cynamonowe i Sanatorium pod Klepsydrą, wprowadzające w wieloznaczny świat fantazji i mitu.

Obok twórczości tzw. wysokiego obiegu bujnie rozwijała się literatura popularna — powieść tzw. współczesna o nastawieniu satyrycznym (T. Dołęga-Mostowicz Kariera Nikodema Dyzmy, Pamiętnik pani Hanki), powieść romansowa (I. Zarzycka Dzikuska, ciągłe wznowienia Trędowatej H. Mniszkówny), egzotyczna i przygodowa (Goetel, Ossendowski), kryminalna i sensacyjna (wśród jej autorów znalazł się i Gombrowicz — Opętani), nieraz o zabarwieniu humorystycznym (A. Marczyński), science fiction (Słonimski Torpeda czasu), fantastyka grozy (S. Grabiński), literatura dla dzieci i młodzieży (zwł. K. Makuszyński, którego utwory — m.in. O dwóch takich co ukradli księżyc, Awantura o Basię, Szatan z siódmej klasy — cieszyły się wielkim powodzeniem).

W dramatopisarstwie niewiele pozostało kontynuacji symboliczno-wizyjno-nar. poetyki romantyzmu i Młodej Polski, uwidoczniła się perspektywa społ., podlegająca zresztą znacznym odkształceniom. Ekspresjonizm, szeroko reprezentowany w całej literaturze, owocował m.in. utworami K.H. Rostworowskiego (Niespodzianka). Z inspiracji dramatopisarstwem Żeromskiego (Turoń, Uciekła mi przepióreczka) zrodziła się twórczość teatr. J. Zawieyskiego (m.in. Powrót Przełęckiego). Uznaniem cieszyły się sztuki J. Szaniawskiego (Żeglarz, Adwokat i róże, Most) i jego słuchowiska. Zbyt trudne dla współczesnych okazały się historiozoficzno-polit. dramaty S. Przybyszewskiej (Sprawa Dantona).

Z nurtem psychologizmu były m.in. związane dramaty Iwaszkiewicza (Lato w Nohant) i Nałkowskiej (Dom kobiet). Sztuki Zegadłowicza nawiązywały do poetyki lud. misteriów. Poetyckie postawy awangard. znalazły przedłużenie w sztukach Peipera, J. Brzękowskiego i burleskach Czyżewskiego. Radykalne nowatorstwo charakteryzuje twórczość dramaturgiczną Witkiewicza, łączącą elementy ekspresjonistyczne i surrealist. z poetyką groteski i absurdu (Kurka wodna, W małym dworku, Matka, Wariat i zakonnica, Szewcy), oraz jego teorię Czystej Formy. W nurcie wieloznacznej groteski sytuuje się również Iwona, księżniczka Burgunda Gombrowicza. Obficie uprawianymi gatunkami teatr. były w 20-leciu farsa i komedia.

Najbardziej popularna pozostawała tradycyjna odmiana komedii satyrycznej o tematyce gł. społ. i obyczajowej (S. Krzywoszewski, A. Nowaczyński, S. Kiedrzyński). Do autorów modernizujących konwencję komediową przez wprowadzenie elementów ironii i groteski należeli m.in.: Pawlikowska-Jasnorzewska, Słonimski (Murzyn warszawski, Rodzina), M. Hemar (Firma). Komedię tzw. scjentystyczną uprawiali A. Cwojdziński i B. Winawer. Klasyczny repertuar komediowy przystosowywano do scenicznych reguł wodewilu (Tuwim Żołnierz królowej Madagaskaru). Pastisz był ważnym składnikiem konstrukcyjnym sztuk W. Grubińskiego (Piękna Helena) i L.H. Morstina (Obrona Ksantypy).

Wraz ze wzrostem liczebności czasopism i ich specjalizacją, a następnie w związku z pojawieniem się literatury w tzw. mediach, masowy zasięg uzyskała krytyka literacka. Z punktu widzenia ewolucji literatury największe znaczenie miała krytyka programowa. W 20-leciu takie rozumienie zadań krytyki towarzyszyło przede wszystkim awangardzie i jej pismom (m.in. „Nowa Sztuka”, „Linia”, „Zwrotnica”). Mistrzem programotwórstwa i dociekliwej polemiki był Irzykowski (Walka o treść, Słoń wśród porcelany). Rolę jego adwersarza przyjął T. Boy-Żeleński — najbardziej poczytny krytyk epoki, niezależny publicysta głoszący program laicyzacji życia, wybitny i niestrudzony tłumacz arcydzieł piśmiennictwa francuskiego. Z kolei „Skamander” i „Wiadomości Literackie” wyspecjalizowały się w krytyce opisowej, której gł. zadaniem była wszechstronna prezentacja dzieła, twórczości czy prądu.

Z tą odmianą łączyła się tzw. krytyka akademicka, sytuująca omawiane zjawiska w szerszym kontekście, którą zajmowali się zwł. historycy literatury (J. Kleiner, K. Czachowski, K.W. Zawodziński). Redagowany przez S. Kołaczkowskiego „Marchołt” proponował szeroką perspektywę humanist. i personalistyczną. Krytykę personalistyczną współtworzyli K. Wyka, L. Fryde i T. Terlecki. Związki z personalizmem miała również krytyka tzw. etyczna, w której literatura była środkiem i egzemplifikacją w rozważaniach o charakterze filoz. (K.L. Koniński, R.M. Blüth, autorzy związani z pismem „Verbum”). Bujnie rozwijał się esej; za najwybitniejszych eseistów tego okresu, a zarazem współtwórców współcz. eseju w P. uważa się B. Micińskiego (Podróże do piekieł) i J. Stempowskiego (Pan Jowialski i jego spadkobiercy, Chimera jako zwierzę pociągowe).

Oryginalną kontynuację tradycji etycyzmu stanowiła, w połączeniu z koncepcjami formalizmu, krytyka i teoria literatury K. Troczyńskiego. Osobne nurty w krytyce tworzyły środowiska identyfikujące się z określoną ideologią. Stanowisko lewicowe (program KPP) reprezentowali (np. na łamach „Nowej Kultury”, „Dźwigni”, „Miesięcznika Literackiego”) m.in.: J. Brun, J. Hempel, A. Stawar, I. Fik. Zwolenników radykalnej prawicy (program ND) skupiał tyg. „Prosto z mostu”. Fascynacji faszyzmem dał wyraz Goetel, J.E. Skiwski poparł nazizm, idee nacjonalistyczne (o nastawieniu antysemickim) pojawiły się też w publicystyce Nowaczyńskiego. Poglądy liberalno-demokr. upowszechniał związany ze środowiskiem skamandrytów tyg. „Wiadomości Literackie” (m.in. Kroniki tygodniowe Słonimskiego), choć były w nim prezentowane różne postawy artyst. i ideowe. Orientację prorządową wykazywał „Pion”. Rosło znaczenie innych, prócz czasopism, form przekazu literatury. Na pierwszym miejscu znajdował się teatr, coraz częściej przedstawiający, prócz oryginalnych sztuk, również adaptacje utworów prozatorskich.

Nową postacią istnienia dzieła lit. stawał się film. Dokonano adaptacji wielu utworów, pisano też sporo oryginalnych scenariuszy. Duże grono pisarzy współpracowało z radiem; 1928 nadano pierwsze słuchowisko (autor W. Hulewicz). Literatura była również obecna w popularnym w 20-leciu kabarecie lit. (najgłośniejszy — Qui pro Quo); aktualna tematyka polit. trafiała do szopek lit. pisywanych przez skamandrytów. Rolę salonu lit. przejęła kawiarnia (Pod Picadorem, Ziemiańska). W 1920 powstał Związek zawodowy Literatów Pol. (ZLP), 1924 — pol. sekcja Pen Clubu, 1926 uchwalono ustawę o prawie autorskim. Instytucją państw. powołaną do oficjalnej reprezentacji twórczości lit. zarówno wobec rządu oraz organizacji społ., jak i wobec opinii publicznej, stała się Polska Akademia Literatury; najważniejszym lit. wyróżnieniem natomiast — nagroda państw.; zaczęto ją przyznawać 1925, pierwszym laureatem został Żeromski.

Andrzej Zawada

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.