Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Wschodnie, terytorium hist. nad M. Bałtyckim, między Pomorzem Zachodnim a Prusami. Zapewne Mieszko I opanował P.G. i uzależnił je od państwa Polan, a jego siostra lub córka została żoną jednego z książąt pomor.; w XI w. P.G., złożone z kilku księstw, usamodzielniło się. W 1113–19 zdobył je ponownie Bolesław III Krzywousty; okręg Nakła wcielił do Wielkopolski (tzw. Krajna), okręg Wyszogrodu (ob. Bydgoszcz-Fordon) — do Kujaw; większa część kraju została prowincją Polski, podzieloną na małe księstwa (gdań., świeckie, sławieńskie), którymi zarządzali książęta (namiestnicy) powołani przez Krzywoustego spośród miejscowego możnowładztwa. Więź P.G. z Polską miała umocnić jego chrystianizacja; zostało ono włączone do diecezji kujawskiej (włocławskiej), utworzonej 1124; poza tą diecezją została ziemia sławieńska, leżąca na pograniczu z Pomorzem Zachodnim. Na mocy statutu sukcesyjnego 1138 (tzw. testament Bolesława Krzywoustego) P.G. poddano władzy księcia zwierzchniego Polski (seniora). W 2. poł. XII w. książęta tej prowincji uzyskali prawa dziedzicznych książąt dzielnicowych; w Gdańsku panowali kolejno: Sambor (ok. 1180–1207), jego brat Mściwoj I (do ok. 1214–1215), syn poprzednika Świętopełk II (do 1266), jego synowie: Warcisław (do 1271) i Mściwoj II (do 1294); inni członkowie dynastii otrzymywali wydzielone władztwa terytorialne, co okresowo zwiększało rozbicie dzielnicowe P.G. Jego luźna zależność od Polski skończyła się wraz ze śmiercią Leszka Białego, zabitego 1227 pod Gąsawą. Świętopełk II prowadził wojny przeciw książętom pol. i Krzyżakom; Mściwoj II walczył z bratem i Brandenburgią, utracił na rzecz Krzyżaków ziemię gniewską; zawarł układ kępiński 1282 z księciem wielkopol. Przemysłem II, w którym przekazywał mu P.G. po swej śmierci. P.G. było pierwotnie dzielnicą stosunkowo ubogą, ożywienie gosp. nastąpiło dopiero pod rządami Świętopełka, kiedy Gdańsk, Tczew i Świecie pośredniczyły w handlu między pol. zapleczem a miastami niem. Hanzy.

Od 1294 P.G. było znowu związane politycznie z Polską — pod rządami Przemysła II i 1296–99 Władysława I Łokietka; wojewoda gdań. Święca był namiestnikiem Łokietka, następnie on i jego syn zarządzali dzielnicą z ramienia czes. Przemyślidów, Wacława II i Wacława III. W 1306 P.G. wróciło pod władzę Łokietka, ale margrabiowie brandenb. zajęli ziemię sławieńsko-słupską i 1307 nadali ją Święcom jako władztwo terytorialne (1317 przyłączono tę ziemię do Pomorza Zach.). W 1308 Święcowie poddali P.G. Brandenburgii; wezwani przez Polaków na pomoc Krzyżacy opanowali 1308–09 to terytorium i włączyli je do swego państwa w Prusach. Próba Władysława Łokietka odzyskania P.G. w sądzie papieskim (proces w Inowrocławiu 1320–21) dała wyrok korzystny dla Polski, który jednak nie został zatwierdzony przez papieża; także działania wojenne (1326–32) zakończyły się niepowodzeniem, drugi zaś proces przed sądem papieskim (Warszawa 1339) zakończył się tak jak pierwszy; w tej sytuacji Kazimierz III Wielki w pokoju kaliskim 1343 zrzekł się P.G. na rzecz Krzyżaków (uzyskując zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej). Po podboju krzyżackim zaczęła się intensywna kolonizacja wiejska i miejska; jednocześnie — wraz ze wzrostem znaczenia Wisły jako szlaku łączącego Polskę z M. Bałtyckim — nastąpił rozwój eksportu mor. (gł. zboża) do zach. Europy; miasta P.G. korzystały z przynależności do Hanzy, szczególnie ważnym ośrodkiem handl. stał się Gdańsk.

W 1. poł. XV w. państwo krzyżackie przeżywało kryzys, który w znacznym stopniu pogłębiła klęska poniesiona 1410 z rąk Polaków i Litwinów pod Grunwaldem. Rycerstwo i miasta P.G. coraz bardziej ciążyły ku Polsce; 1440 opozycja antykrzyżacka utworzyła Związek Pruski, na którego prośbę Kazimierz IV Jagiellończyk wydał akt inkorporacji Prus do Polski 1454 (wraz z P.G.); stało się to początkiem wojny trzynastoletniej 1454–66, zakończonej sukcesem strony pol.; na mocy pokoju toruńskiego 1466 P.G. wróciło do Królestwa Pol., wchodząc jako woj. pomor. w skład Prus Królewskich, i odtąd aż do rozbiorów dzieląc losy reszty kraju. W wyniku I (1772) i II (1793) rozbioru Polski P.G. zostało wcielone do państwa prus., tworząc 1816 tzw. Prusy Zachodnie. W 1919 na mocy traktatu wersalskiego prawie całe P.G. powróciło do Polski; Gdańsk z małym okręgiem został wyodrębniony jako Wolne Miasto Gdańsk; obszar dawnego P.G. wraz z ziemią chełmińską objęto granicami woj. pomor. ze stolicą w Toruniu; spośród 17 powiatów tylko 2 (Puck i Wejherowo) sięgały granicy państwa; wielką inwestycją było zbudowanie portu i miasta w Gdyni. Podczas okupacji niem. 1939–45 P.G. było włączone do Rzeszy Niem.; od 1999 znajduje się na terenie woj. pomor. i kujawsko-pomorskiego.

Historia Pomorza, t. 1, red. G. Labuda, Poznań 1969;

Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, oprac. W. Odyniec i in., Gdańsk 1978.

Henryk Rutkowski

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.