Ludzie żyjący z jałmużny; najuboższa grupa społ., wchodząca w skład tzw. marginesu społecznego. W średniow. Europie zjawisko masowe, pochodna ubóstwa i miłosierdzia; genet. ż. byli związani z wsią i często tam również zbierali jałmużnę, skupiali się jednak w mieście, tylko tam znajdując możliwość trwałej egzystencji i wchodząc do stałych miejskich struktur organiz.; usankcjonowaniem istnienia ż. w miastach średniow. były tworzone przez nich organizacje korporacyjne (np. ślepców).

Profesjonalni ż. w znacznej mierze prowadzili wędrowny tryb życia — wykorzystując kalendarz jałmużnictwa kośc., terminy odpustów, jarmarków, różnych imprez i uroczystości świeckich — a granice między nimi a włóczęgami były płynne. Stosunek zamożniejszych warstw społeczeństwa do ż. był dwojaki: z jednej strony stwarzali oni stan zagrożenia dla własności, a ich tryb życia naruszał powszechnie akceptowane wzorce i normy, co wywoływało poczucie wrogości i obcości, z drugiej zaś istnienie ż. pozwalało realizować chrześc. nakaz miłosierdzia, jałmużnę bowiem uznawano za narzędzie odkupienia grzechów. Z obowiązkiem miłosierdzia wiązało się ogromne nasilenie fundacji charytatywnych na zachodzie Europy XII–XIII w.; jałmużnictwo zbiorowe (często dla tysięcy ż.) było uprawiane przez klasztory, władców i możnych; pewną stabilizację życia nieznacznej części ż. zapewniały szpitale-przytułki. Elementy regulacji opieki nad ż. i próby unormowania ich działań zawierały rozporządzenia miejskie XIV–XV w.; gł. podstawą uzyskania statusu legalnego ż. w mieście było: kalectwo, trwała choroba, starość lub wyniszczenie cielesne; zdrowi i silni ż. byli uznawani za godnych kary włóczęgów. Liczby ż. przebywających w dużych miastach były znaczne (np. w Gdańsku w XV w. ok. 1,5–2% ogółu mieszkańców), wzrastała w okresach wojen, głodów i epidemii do kilku procent. Istniejąca w Europie tendencja pauperyzacyjna XVI–XVII w. powiększała sferę ubóstwa, a więc i odsetek ż. Już w 1. ćwierci XVI w. nasiliły się działania przeciwko włóczęgom i ż., podejmowano zwł. próby niedopuszczania do miast i usuwania z nich „obcych” ż. oraz obejmowania opieką „swoich” ubogich; podstawową zasadą była odpowiedzialność każdego miasta za „swoich” ż.; podobna reorganizacja opieki nad ż. dokonywała się we wszystkich dużych miastach zach. Europy.

W Polsce również starano się ograniczać liczbę ż. w miastach, dokonując ich weryfikacji, a pozostałych usuwając i próbując zmusić do pracy (konstytucje sejmowe 1496, 1523, 1588, liczne zarządzenia władz miejskich); tworzono bractwa żebracze (np. w Krakowie Bractwo Św. Łazarza, zał. 1592 przez P. Skargę, istniejące do 1661), których statuty określały zasady przynależności do bractwa oraz formy jego działania. Pojawiły się domy pracy przymusowej (pierwszy przed 1557 — londyński Bridewell, w Polsce 1629 w Gdańsku i 1631 w Elblągu).

Koncepcja dobroczynności ulegała ewolucji — w średniowieczu jałmużna miała gł. przyczynić się do zbawienia ofiarodawcy, w XVI w. najważniejszą rolę zaczęła odgrywać troska o możliwie skuteczne wspomożenie tych, którzy jałmużnę otrzymywali. Nasilało się potępienie próżniactwa i pochwała pracy (m.in.: Erazm z Rotterdamu, J.L. Vives, w Polsce już w XV w. Jan z Ludziska, później A. Frycz Modrzewski); ż. spotykali się z różnymi formami pomocy i opieki, ale także z surowymi represjami. Już w XVII w. żebractwo uważano niekiedy za przestępstwo, a umacniające się stosunki kapitalist. potęgowały niechęć warstw zamożnych do próżniactwa ubogich; głoszono przekonanie o konieczności interwencji państwa w sprawy opieki społ. (np. Ch.L. Monteskiusz). Brytyjskie prawo o ubogich z 1834 (zniesione dopiero 1929) wyrażało zasadę, iż opieka społ. musi być podporządkowana interesom rynku pracy — surowość środków represyjnych wobec ż. powinna zwiększać atrakcyjność pracy; wspieranie ż. uznano za szkodliwe, a polityka publ. opieki społ. miała zostać ograniczona do minimum. Sytuacja społ.-ekon. zmuszała jednak, także w innych krajach, do tworzenia systemu opieki publ., a dążenie do oparcia polityki społ. na przymusie i represji współistniało z postawą aktywnego współczucia dla ż. W XIX w. liczba ż. zmniejszyła się na tyle, iż w Europie przestali stwarzać odrębny problem gosp. i społeczny.

Obecnie ż. nadal stanowią zjawisko dość masowe w ubogich krajach rozwijających się, a także w aglomeracjach miejskich wielu państw, w których sfera ubóstwa obejmuje znaczną część społeczeństwa (np.: Indie, Pakistan, kraje Ameryki Środk. i Ameryki Pd.).

B. Geremek Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia, Warszawa 1989.

Marcin Kamler

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.