Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB) – konspiracyjna organizacja zbrojna, utworzona w getcie warszawskim 28 lipca 1942 roku.

Komórki ŻOB powstały także w gettach w Białymstoku, Będzinie, Częstochowie, Krakowie i Sosnowcu. Decyzję o powołaniu ŻOB podjęli po rozpoczęciu przez Niemców wielkiej akcji deportacyjnej działacze młodzieżowych organizacji syjonistycznych Dror (Icchak Cukierman, Cywia Lubetkin, Mordechaj Tenenbaum), Ha-Szomer ha-Cair (Szmul Bresław, Arie Wilner, Josef Kapłan) i Akiba (Izrael Kanał). Mimo że początkowo ŻOB dysponowała tylko jednym pistoletem, już 20 sierpnia Izrael Kanał dokonał (nieudanego) zamachu na komendanta Żydowskiej Służby Porządkowej Józefa Szeryńskiego; żobowcy podpalali także niemieckie magazyny. Jednak na początku września w wyniku wpadki ŻOB utraciła całą zgromadzoną broń (5 pistoletów i 8 granatów) i praktycznie zaprzestała działalności.

Do reaktywacji ŻOB w nowej formule doszło w połowie października 1942 r., kiedy do Warszawy wrócił Mordechaj Anielewicz, który stanął na czele organizacji. Do rozszerzonej ŻOB przystąpiły wszystkie działające w getcie siły polityczne z wyjątkiem syjonistów-rewizjonistów i związanej z tą partią organizacji młodzieżowej Betar (środowisko to utworzyło Żydowski Związek Wojskowy), a także odrzucających ideę walki zbrojnej ugrupowań religijnych. Do sztabu ŻOB weszli: Mordechaj Anielewicz (ha-Szomer ha-Cair), Icchak Cukierman (Dror), Berek Sznajdmil (Bund, zastąpiony później przez Marka Edelmana), Jochanan Morgenstern (Poalej Syjon Prawica) Hersz Berliński (Poalej Syjon Lewica), Michał Rozenfeld (Polska Partia Robotnicza). Członkowie liczącej pod koniec 1942 r. ok. 500 osób ŻOB zachowywali równolegle swoją przynależność organizacyjną. Patronat polityczny nad ŻOB sprawował Żydowski Komitet Narodowy utworzony na żądanie władz polskiego państwa podziemnego jako polityczna reprezentacja społeczności żydowskiej. Ponieważ Bund (ze względu na różnice ideowe wobec partii syjonistycznych oraz PPR) nie zgodził się wejść do ŻKN, utworzono również Komisję Koordynacyjną jako platformę współpracy ŻKN i Bundu.

Grupy bojowe ŻOB w chwili wybuchu powstania sformowane przez poszczególne organizacje

Jesienią 1942 r. wysłannikowi ŻOB za mury getta Arie (Jurkowi) Wilnerowi udało się nawiązać kontakt z władzami Armii Krajowej, które oficjalnie zaaprobowały działalność ŻOB. Na przełomie 1942 i 1943 r. AK przekazała ŻOB w dwóch partiach 20 pistoletów, recepturę na butelki zapalające oraz instrukcje wojskowe. ŻOB postawiła sobie za cel opór zbrojny w przypadku wznowienia przez Niemców wysiedleń z getta, akcje terrorystyczne przeciwko policji żydowskiej i kolaborantom, zwalczanie zdrajców i agentów gestapo. M.in. bojownicy ŻOB zastrzelili zastępcę komendanta ŻSP Jakuba Lejkina (29.10.1942), policjantów Izraela Firsta (29.11.1942) i Mieczysława Brzezińskiego (26.02.1943) czy podejrzanego o współpracę z gestapo artystę Alfreda Nossiga (22.02.1943).

Kiedy 18 stycznia 1943 r. Niemcy wkroczyli do getta, aby deportować 8 tys. osób, ŻOB mimo zaskoczenia stawiła spontaniczny opór; walki trwały przez pięć dni. tzw. samoobrona styczniowa, będąca pierwszą otwartą walką zbrojną na ulicach okupowanej Warszawy, stanowiła przełom psychologiczny, pokazując, że opór zbrojny wobec Niemców jest możliwy, i przyczyniła się do wzrostu autorytetu ŻOB wśród ludności getta. W kolejnych miesiącach ŻOB intensywnie przygotowywała się do walki. Gromadzono broń, produkowano butelki zapalające i granaty, prowadzono szkolenie wojskowe, przygotowywano wewnętrzne przejścia między budynkami i tunele prowadzące za mur getta, dokonywano zamachów na zdrajców i kolaborantów, uwalniano aresztantów, dla zdobycia środków finansowych przeprowadzano akcje ekspriopriacyjne (napady rabunkowe) i nakładano kontrybucje na bogaczy.

W rezultacie tych działań ŻOB, nazywana powszechnie „partią”, stała się praktycznie władzą getta, narzucając swoją zwierzchność Judenratowi. Na jej wezwanie ludność getta masowo budowała schrony i kryjówki, tzw. bunkry. W ostatnich tygodniach przed powstaniem w getcie warszawskim ŻOB trwała w stanie pogotowia, jej bojownicy zostali skoszarowani w ramach 22 grup bojowych, liczących 10-12 osób.

Teren getta podzielono na trzy sektory: getto centralne – 9 grup bojowych pod dowództwem Izraela Kanała, teren szopów Toebbensa i Schultza – 8 grup bojowych pod dowództwem Elizera Gellera i szop szczotkarzy – 5 grup bojowych pod dowództwem Marka Edelmana. Sztab ŻOB mieścił się przy Miłej 29. Chociaż po styczniu 1943 r. ŻOB otrzymała od AK kolejną partię 50 pistoletów, jej uzbrojenie pochodziło głównie z zakupów na czarnym rynku. Była to niemal wyłącznie broń krótka i granaty; ŻOB dysponowała zaledwie 10 karabinami i być może jednym karabinem maszynowym. 19 kwietnia 1943 r. bojownicy ŻOB i ŻZW stawili opór wkraczającym do getta siłom niemieckim. Najbardziej zacięte walki trwały w okolicach bramy getta przy ul. Nalewki róg Gęsiej, przy ul. Zamenhofa oraz na placu Muranowskim, gdzie znajdowała się główna kwatera ŻZW.

Następnego dnia rozpoczęły się również walki na terenie szopów Toebbensa i Schultza oraz szopu szczotkarzy. Po kilku dniach zorganizowanych starć obrona systematycznie podpalanego przez Niemców getta przyjęła postać oporu w izolowanych budynkach i bunkrach. 8 maja 1943 r. w otoczonym przez Niemców bunkrze przy Miłej 18 zginęli samobójczą śmiercią Mordechaj Anielewicz i kilkudziesięciu bojowców. Z getta udało się wydostać przy pomocy GL kilkudziesięciu żobowcom; dwie grupy po ok. 40 osób wyszły kanałami na „aryjską stronę” 29 kwietnia i 10 maja. Ocalałych bojowników skierowano w lasy wyszkowskie, gdzie utworzyli oddziały partyzanckie, które jednak po kilku miesiącach zostały rozbite, a większość ich członków zginęła.

Po powstaniu kwietniowym na czele ŻOB stał Icchak Cukierman, który starał się organizować pomoc dla pozostających w Warszawie towarzyszy. Nie udało się utworzyć żydowskiego oddziału w ramach AK. W powstaniu warszawskim 1944 r. samodzielny pluton ŻOB pod komendą Cukiermana walczył w szeregach Armii Ludowej na Starym Mieście i Żoliborzu. Według ustaleń Anki Grupińskiej wojnę przeżyło 31 członków ŻOB, którzy wzięli udział w powstaniu w getcie warszawskim.

dr Krzysztof Persak

Bibliografia:

• Engelking B., Leociak J., Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, wyd. 2, Warszawa 2013.
• Grupińska A., Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Warszawa 2000.
• Grupińska A., Odczytanie listy. Opowieści o warszawskich powstańcach Żydowskiej Organizacji Bojowej, Wołowiec 2014.
• Gutman I., Walka bez cienia nadziei. Powstanie w getcie warszawskim, Warszawa 1998.
• Gutman I., Żydzi warszawscy 1939-1943. Getto, podziemie, walka, Warszawa 1993.