żydowska sztuka – sztuka Żydów w diasporze. Tradycje sztuki żydowskiej sięgają starożytności (Izrael — Sztuka). W okresie diaspory rozwijała się gł. sztuka rel. — judaizm, podporządkowując przepisom rel. każdą sferę życia i działalności człowieka, wpłynął na charakter sz.ż., jej kształt artyst. i kierunek rozwoju. Ortodoksyjna interpretacja Dekalogu (zakazująca przedstawiania postaci ludzi i zwierząt), nie tylko zawęziła elementy zdobnicze do ornamentyki roślinnej, zezwalając jedynie na wyrażenie symbol. treści przedstawieniami niektórych zwierząt (m.in.: lew, orzeł, jeleń, lampart), ale zamknęła drogę dla rozwoju rzeźby i malarstwa, ograniczając sz.ż. do architektury sakralnej, sztuki sepulkralnej (macewa) i rzemiosła artyst. zaspokajającego potrzeby kultowe synagogi i domu.
Architektura pierwszych synagog nawiązywała do tradycji Świątyni Jerozolimskiej, natomiast w dekoracjach panowała swoboda przedstawień nie ograniczona jeszcze zakazem rel. (synagoga w Dura Europos z II w.). W Europie budownictwo synagogalne kształtowały lokalne tradycje i style. W Europie Wsch. budowano gł. synagogi jedno lub dwunawowe na planie kwadratu, w Europie Zach. — dwu- lub trzynawowe na planie prostokąta. Najstarsza zachowana synagoga w Europie Zach. znajduje się w Wormacji (przeł. 1174 i 1175, 1212–13). Interesujące przykłady budownictwa synagogalnego, reprezentującego różne epoki hist., zachowały się w Pradze — najstarsza, got. Staronowa wzorowana na bożnicach w Ratyzbonie i Wormacji; renes. — Majzela, Wysoka, Pinkasa; barok. — Klausowa, Hiszpańska z lat 60. XIX w. (w stylu mauretańskim). Synagogalne przedmioty rytualne (rimon, keter Tora ‘korona na Torę’, tas, jad) są ściśle związane z kultem Tory, służą do jej ozdoby, nawiązując jednocześnie nazwą bądź podobieństwem formy czy dekoracją do tradycji Świątyni Jerozolimskiej.
Odrębną grupę stanowią utensylia używane podczas świąt i szabatu (chanukowa lampka, talerze paschalne, pucharki kiduszowe, szabasowe świeczniki, balsaminka i in.), w trakcie uroczystości rodzinno-rel. (obrzezanie, Bar Micwa, ślub, pogrzeb) oraz w liturgii dnia codziennego. Forma żyd. przedmiotów kultowych, pomimo pewnego ujednolicenia przez nakazy rel. i tradycję podlegała wpływom krajów, w których obiekty powstawały oraz zmieniającym się stylom epok artystycznych. Duże znaczenie dla wzbogacenia ornamentyki przedmiotów kultowych miało złagodzenie interpretacji Dekalogu; już w renesansie powsz. stały się dekoracje o tematyce bibl. i talmudycznej (np. Ofiarowanie Izaaka, historia ucieczki z niewoli egip., postaci patriarchów i proroków); wpływy z zewnątrz nie zdominowały jednak nadrzędnej, liturgicznej funkcji sz.ż. i nigdy nie były sprzeczne z estet. wymogami wiary; stanowiły zaledwie uzupełnienie właściwych sz.ż. symbolicznych motywów (para lwów, gwiazda Dawida, 2 kolumny, menora), nie zmieniających się od wieków.
W XIX w. Żydzi zaczęli włączać się w nurt kultury eur.; ich sztuka powoli traciła swój wyłącznie sakralny charakter. W architekturze synagog popularność zyskały nawiązania do sztuki islamu, interpretowanej w duchu eklektyzmu (np. w Berlinie, 1859–66, E. Knoblauch). Nastąpił rozwój malarstwa, szczególnie portretowego i rodzajowego; tematem były gł. sceny z życia Żydów (m.in. M.D. Oppenheim, J. Israels, S.A. Hart). Wybitnym rzeźbiarzem w 2. poł. XIX w. był M. Antokolski. Korzenie żyd. miało wielu wybitnych malarzy eur. (m.in. C. Pissarro, M. Liebermann). W XX w. niektórzy artyści wyszli poza krąg tematyki żyd., wykorzystując jedynie w swojej twórczości pewne elementy i symbolikę żyd. (m.in.: M. Chagall, E. Lissitzky, L. Meidner, A. Modigliani, Ch. Soutine, O. Zadkine, po II wojnie świat. B. Shahn, J. Levine — malarstwo, J. Epstein, J. Lipchitz — rzeźba). Po 1945 synagogi o najciekawszych formach arch. projektował w USA E. Mendelsohn (np. w Cleveland, 1946–52); na uwagę zasługują m.in. bóżnice w Livorno (1958–62, A. di Castro), Darmstadcie (1988, A. Jacoby). Duże znaczenie dla artystów pochodzenia żyd. miało doświadczenie Zagłady, np. G. Segal (Holocaust 1982), R.B. Kitaj.
W Polsce pierwsze synagogi powstały zapewne w XIII w. Najstarszą zachowaną jest późnogot. Stara Synagoga na Kazimierzu w Krakowie (koniec XV w., dwunawowa, wzorowana na synagodze praskiej). Większość pol. bożnic była jednonawowa, zbudowana na planie kwadratu (późnorenes. w Zamościu 1610–20). Typowe dla terenów Polski były synagogi drewn. nawiązujące zazwyczaj do architektury świeckiej (Przedbórz, Kórnik, Wołpa) oraz obronne sytuowane zwykle poza murami miasta (Łuck, Żółkiew). Od poł. XIX w. wznoszono synagogi tzw. reformowane (zw. też tempel), m.in. na Tłomackiem w Warszawie wg projektu L. Marconiego, we Włocławku w stylu mauretańskim wg planów F. Tournelle’a. W Polsce rozwój sz.ż. determinowało wiele czynników, m.in. obowiązujące od XVI w. prawo stanowe, zabraniające zrzeszania się Żydów w cechach własnych i wstępowania do cechów chrześc.; przyczyniło się ono do powstania dużej grupy rzemieślników pozacechowych (ściganych przez prawo) oraz wpłynęło negatywnie na poziom artyst. wytwarzanych przedmiotów. Późniejsze złagodzenie przepisów cechowych (zezwolono na organizowanie cechów żyd. pod warunkiem zatwierdzenia przez cech chrześc.) w małym stopniu poprawiło sytuację złotników żyd. wykonujących srebro kultowe; dlatego do ok. XVIII w. złotnictwo żyd. prezentowało zwykle niski poziom artyst. z tendencją do nawiązywania do pol. sztuki lud., przy jednoczesnym zapóźnieniu stylistycznym. Brak ograniczeń cechowych przyczynił się natomiast do rozkwitu żyd. hafciarstwa tzw. ciężkiego i namiotowego (XVII i XVIII w. duże ośrodki we Lwowie, Brodach i Żółkwi); hafciarze żyd. pracowali na zamówienia pol. (makaty, namioty — również ze scenami figuralnymi) i własnych gmin (tkaniny synagogalne: kaporety, parochety, sukienki na Torę); odrębną grupę stanowili szycharze (haft metalową nicią); największym ośrodkiem szycharstwa był Sasów, gdzie wykonywano m.in. atary i akcesoria ubioru kobiecego (czepce, napierśniki). Pierwszym znanym z imienia malarzem żyd. był Bieniasz z Kalisza (wzmiankowany 1538), w XVII i XVIII w. czynni byli malarze I. Ber, Ch. Segał, J. Leib. Do najciekawszych zabytków synagogalnego malarstwa ściennego należy dekoracja bóżnicy w Łańcucie (2. poł. XVIII w.). W XIX w. sz.ż. rozwijała się, podobnie jak w Europie Zach., w 2 nurtach — tradycyjnym sakralnym i świeckim. W nurcie tradycyjnym, obok rzemiosła artyst., mieści się częściowo także rzeźba (nagrobek B. Sonnenberga na cmentarzu żyd. w Warszawie, 1821, przypisywany J. Zangwelowi lub D. Friedländerowi). W malarstwie sporadycznie do rodzimej tematyki żyd. nawiązywał A. Lesser, do twórców zasymilowanych należeli też M. Fajans, L. Horowitz. Pierwszym, ważnym malarzem żyd., traktującym tradycję żyd. i bibl. w sposób nowocz. i nieortodoksyjny, był M. Gottlieb. W 2. poł. XIX i na pocz. XX w. działali m.in.: S. Hirszenberg, M. Minkowski, Sz. Buchbinder, S. Heyman, Z. Nadel, T. Popiel, M. Trębacz — wszyscy preferujący w swojej twórczości sceny z życia Żydów, portrety i typy żydowskie. W rzemiośle artyst. w 2. poł. XIX w. nastąpił rozwój dużych firm złotniczych (w Warszawie — A. Reiner, I. Szekman, Sz. Szkarłat, M. Charłap; w Wilnie — Ch. Kac). We Lwowie działał znany złotnik i cyzeler B. Dornhelm. W XX w., do I wojny świat., obraz sz.ż. nie uległ zmianie, choć wzbogacił się o nowe elementy. Zaangażowanie społ.-polit. Żydów znalazło odbicie m.in. w twórczości W. Wachtela i wybitnego grafika E.M. Liliena.
Po 1918 artyści żyd. zaczęli uaktywniać się, powoływali organizacje i towarzystwa artyst. (Żyd. Tow. Krzewienia Sztuk Pięknych, Zrzeszenie Żyd. Malarzy i Rzeźbiarzy i in.), nawiązywali współpracę z twórcami pol.; artyści żyd. znaleźli się w grupie twórców poszukujących nowych, nowocz. środków artyst. wyrazu. Na uwagę zasługuje działalność 1918–23 bliskiego ekspresjonizmowi ugrupowania Jung Jidysz (m.in. J. Adler, M. Szwarc, W. Brauner); inni artyści żyd. tego okresu to m.in.: R. Kramsztyk, Z. Menkes, M. Muter, E. i M. Seidenbeutel — malarstwo; B. Schulz — gł. grafika i rysunek, H. Hochman, H. Glicenstein, H. Kuna — rzeźba). W okresie nazizmu rozwój sz.ż. w Europie uległ zahamowaniu; została wówczas zniszczona większość dzieł w synagogach, zbiorach pryw. i muzeach. Nieliczni artyści tworzyli w podziemiu (W. Nowakowski). Największe w Polsce cmentarze żyd. z najciekawszymi macewami znajdują się w Łodzi (żydowski cmentarz w Łodzi) i Warszawie (powązkowskie cmentarze).
Największe poza Izraelem zbiory sztuki żyd. znajdują się w Muzeum Żydowskim w Nowym Jorku oraz w Muzeum Żydowskim w Berlinie (gmach projektu D. Libeskinda, 1999–2001).
M. i K. Piechotkowie Bóżnice żydowskie, Warszawa 1957;
Kultura ocalona. Katalog wystawy poświęconej kulturze Żydów polskich, Warszawa 1983;
P. Burchard Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990;
E. Martyna Judaica w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa 1993;
Żydzi polscy. Obraz i słowo, red. M. Rostworowski, Warszawa 1993;
J. Malinowski Malarstwo i rzeźba Żydów polskich XIX i XX wieku, Warszawa 2000.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
