Żydzi pod panowaniem Habsburgów: XVI-XVIII w. – gdy w 1526 r. Śląsk przeszedł pod panowanie cesarzy niemieckich, również i śląscy Żydzi znaleźli się pod jurysdykcją cesarstwa. Na początku XVI w. nasiliła się konkurencja pomiędzy kupcami żydowskimi a chrześcijańskimi na Śląsku. Bogacenie się Żydów wywoływało rosnące niezadowolenie i napięcie wśród mieszczan, którzy składali liczne skargi na śląskich Żydów do władz cesarskich w Wiedniu. Doprowadziło to do wystąpienia starosty generalnego Śląska, biskupa wrocławskiego Jakuba von Salzy, który zwrócił się w 1535 r. do króla Czech i Węgier Ferdynanda I Habsburga z prośbą o wydanie dekretu o wypędzeniu Żydów z księstwa opolsko-raciborskiego.

W 1557 r. cesarz Ferdynand I przedstawił na Śląskim Zjeździe Krajowym propozycję wypędzenia Żydów z terytorium własnego państwa. Propozycję tę poparły stany, argumentując swoją decyzję, że Żydzi są niewierzący, twardego karku i nieużyci, a poddanych króla prześladują i wysysają. W następnych latach propozycje te dojrzewały i doprowadziły w 1565 r. do wygnania Żydów ze Śląska.

14 września 1559 r. cesarz Ferdynand I wydał edykt cesarski o wygnaniu Żydów z ziem dziedzicznych Habsburgów – m.in. z Czech, Moraw i Śląska. Od tego momentu Żydzi nie mogli oficjalnie mieszkać na Śląsku, jednak w praktyce edykt cesarski nie był powszechnie stosowany. Wyznaczono Żydom enklawy, gdzie mogli się osiedlać: Głogów i Biała Prudnicka na Śląsku oraz Osobłóda na opawskim Śląsku.

Życie społeczności żydowskiej w ordynacji opolsko-raciborskiej pod panowaniem habsburskim w XVI w. regulowała uchwalona w 1561 r. tzw. ordynacja ziemska, będąca spisem prawa zwyczajowego i stanowego oraz uchwał sejmików księstw śląskich. Znalazł się w niej osobny rozdział pt. Von Juden, który określał prawo osiadłości na ziemiach habsburskich i pożyczki na procent udzielane przez Żydów panom i chłopom itp.

W 1562 r. sejmik księstwa opolsko-raciborskiego przyjął uchwałę zobowiązującą Żydów do sprzedania swoich domów, spłacenia długów i opuszczenia granic księstwa w ciągu roku czasu.

W latach 1582–1584 cesarz Rudolf II potwierdził wcześniejszy edykt nakazujący Żydom opuszczenie ziem dziedzicznych Habsburgów.

Skutkiem wojny trzydziestoletniej (1618–1648) było wyludnienie wielu miast śląskich i głęboka zapaść gospodarcza. Cesarz Ferdynand, dążąc do poprawy sytuacji finansowej, złagodził w 1627 r. politykę wobec Żydów i wydał edykt zezwalający im na ponowne osiedlenie się po zapłaceniu specjalnej opłaty w wysokości 40 tys. guldenów. Edykt cesarski zezwalał Żydom na warunkowe prowadzenie handlu i rzemiosła przez wyodrębnioną grupę Żydów uprzywilejowanych (privilegire Juden), których nazywano także Żydami dworskimi (Hofjuden). Cesarz zezwolił im także na dzierżawienie poboru ceł i podatków, także na nabywanie domów na własność. Kończący wojnę trzydziestoletnią traktat westfalski (zawarty 24 X 1648 r.) uzależniał wydanie zgody na osadnictwo żydowskie od decyzji właścicieli ziemskich. Postanowienia traktatu dotyczyły także ziem Górnego Śląska.

Po wybuchu powstania Bohdana Chmielnickiego po 1648 r. wielu Żydów uciekało przed pogromami ze wschodnich terenów Rzeszypospolitej i szukało schronienia w miastach na Śląsku. Wzrost liczebności żydowskich uchodźców wywołał zaniepokojenie sejmiku księstwa opolsko-raciborskiego, który w latach 1655, 1664 i 1666 uchwalił ustawy przypominające o zakazie osadnictwa Żydów, za nieposłuszeństwo groziły wysokie kary i areszt.

W drugiej połowie XVII w. polscy Żydzi utrzymywali kontakty handlowe ze śląskimi Żydami. Kupcy z Rzeczypospolitej przyjeżdżali na jarmarki do Wrocławia, Brzegu, Nysy i Opola. Handlowano wyrobami metalowymi z brązu i mosiądzu, cyną, srebrem, zbożem, skórami, przyprawami korzennymi, owocami południowymi, wołami, woskiem, wełną i książkami.

W maju 1713 r. cesarz Karol VI wydał edykt tolerancyjny (Toleranzpatente), który zezwalał Żydom na osiedlanie się na Śląsku po opłaceniu specjalnego podatku tolerancyjnego. Edykt dzielił społeczność żydowską na dwie części: (1) posesjonatów i nieposesjonowanych (płacili niższy podatek) oraz (2) Żydów tolerowanych. Z podatku tolerancyjnego byli zwolnieni Żydzi z Głogowa i Białej Prudnickiej.

W październiku 1726 r. Śląski Urząd Zwierzchni uchwalił patent Wegen der Juden, zakazujący Żydom osiedlania się w miejscowościach i domach, w których ich wcześniej nie było. W ten sposób zakazano tzw. obcym Żydom osiedlania się na Śląsku. Patent wprowadził również tzw. zasadę inkolatu – w każdej żydowskiej rodzinie zgodę na zawarcie małżeństwa i uzyskanie prawa zamieszkania (inkolae) otrzymywał jedynie jeden syn. Gdy uiścił on opłatę w wysokości 10 talarów, sprawdzono jego zawodu i majątek – otrzymywał metrykę ślubną zezwalającą na zawarcie związku małżeńskiego. Pozostali synowie uważani byli za obcych i po uzyskaniu pełnoletności musieli opuścić granice kraju.

Wprowadzenie w życie tego edyktu spowodowało zwiększenie żydowskiego osadnictwa na Śląsku. Co charakterystyczne, osiedlali się tutaj Żydzi prowadzący działalność gospodarczą. Wywoływało to gwałtowne sprzeciwy i protesty chrześcijańskich przedsiębiorców oraz kupców, którzy zaczęli domagać się ponownego wygnania Żydów ze Śląska.

Doprowadziło to do wydania w 1738 r. przez cesarza Karola VI edyktu nakazującego opuszczenie Śląska przez wszystkich Żydów nieposiadających odrębnych przywilejów. Ci Żydzi, którzy mogli zostać, otrzymali pozwolenie na prowadzenie jedynie drobnego handlu oraz produkcji i wyszynku wódki na zasadzie arendowania. Równocześnie władze miast otrzymały zezwolenie na wysiedlanie Żydów z centrów do dzielnic podmiejskich oraz na zamienianie cmentarzy żydowskich i synagog w obiekty chrześcijańskie.

Na podstawie:

• D. Walerjański, Z dziejów Żydów na Górnym Śląsku do 1812 roku [w:] Orbis Interior. Pismo Muzealno-Humanistyczne, Katowice 2005, t. V.
• W. Jaworski, Żydzi w województwie śląskim w okresie międzywojennym, Katowice 1991, s. 4 [w:] K. Gwóźdź, Żydzi w okresie Habsburgów [w:] J. Drabina, Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 2000, s. 110.
• F. Idzikowski, Opole. Dzieje miasta do 1863 roku, Opole 2002, s. 95 [w:] B. Olejnik, Monografia gminy żydowskiej w Strzelcach Opolskich (1750–1945), praca magisterska na Uniwersytecie Opolskim, Wydział Historyczno-Pedagogiczny, Opole 2005, s. 8.