Ustalenie dokładnej daty przybycia Żydów do Błaszek jest niemożliwe, ponieważ brakuje zachowanych źródeł. Żydzi zaczęli osiedlać się w regionie w XII w. Z tego okresu pochodzi pierwsza informacja o Żydach w Kaliszu. W XIV w. istniała już doskonale funkcjonujące dzielnica żydowska w tym mieście. Dokument wydany w 1453 r. przez króla Kazimierza Jagiellończyka dla Żydów wielkopolskich wymienia kahał sieradzki, zaraz po poznańskim i kaliskim[1.1].

Istnieją dwie hipotezy dotyczące genezy stałego osadnictwa żydowskiego w Błaszkach. Jedna z nich przyjmuje, że Żydzi przybyli do Błaszek w XVII w. Wiąże się to z przywilejem króla Jana Kazimierza, wydanym w 1652 r., zezwalającym na targi niedzielne. Druga z hipotez zakłada, że Żydzi osiedlili się w Błaszkach pod koniec XVI w, kiedy w pobliskiej Warcie pojawili się żydowscy uchodźcy z Czech i Moraw. Migrację do okolicznych miejscowości mógł spowodować także dekret królewski z 1569 r., zabraniający Żydom osadnictwa w Sieradzu[1.2].

Wiadomo, że mimo różnic religijnych i obyczajowych lokalne społeczności w innych miastach Wielkopolski przyjmowały starozakonnych dobrze. Przybyli do Błaszek Żydzi przyczynili się do rozwoju osady. Osiedlili się na stałe, sprowadzając rodziny, kupując place i domy. Zaczęli prowadzić handel, budować i produkować. W wielu miastach, szczególnie szlacheckich, a do nich należały Blaszki, Żydzi cieszyli się pełną swobodą uprawiania handlu i rzemiosła, a także wolnością religijną i tolerancją obyczajów. W średniowiecznej Polsce uprawiali ponad 50 zawodów, wiedli prym w rzemiośle skórzanym, włókienniczo-odzieżowym, przetwórstwie spożywczym oraz handlu. Zasadniczą masę kupiectwa żydowskiego stanowili właściciele sklepów, a także karczmarze i przekupnie, którzy swój dobytek nosili na własnych plecach.

Dobre przyjęcie nie oznaczało w pełni bezkonfliktowej koegzystencji. Choć fala potępiania Żydów, która przetoczyła się przez siedemnastowieczną Europę nie była tak silna w Polsce jak w krajach zachodnich, dochodziło do konfliktów na tle ekonomicznym. Ogólna tendencja do zwalczania żydowskiej konkurencji zauważalna jest również w Błaszkach. W II połowie XVII w. miasto posiadało charakter wybitnie handlowo-rzemieślniczy. Mieszkało tu kilkadziesiąt rodzin żydowskich, które przyjęte przez rodzinę Lipskich, spotkały się z przeciwdziałaniem władz kościelnych. Znalazło to swój wyraz w poleceniach wizytatora księdza Wyczółkowskiego z 1763 r. Zalecał on wprowadzenie zakazu handlu w niedzielę i święta, czuwanie aby Żydzi nie wybudowali synagogi w miejscu, gdzie odbywała się procesja w uroczystości Bożego Ciała, a także, aby żydowskie zajazdy, szynki i piwiarnie były oddalone od kościoła przynajmniej o 200 kroków[1.3].

W 1763 r. miał miejsce ciekawy incydent w stosunkach polsko-żydowskich. Jan Łukasz Kiedrowski z Kiedrowic wysłał do Kalisza manifest, w którym donosił, że w lutym 1763 r. Żydzi z okolicznych wiosek – Brodnicy, Błaszek, Warty i Koźminka, najechali młyn w Tłomackiej Woli, zabili katolików, młyn z trupami spalili, zginęło m.in. 12-letnie dziecko[1.4]. Po tym wydarzeniu właściciel młyna wygnał uczestników najazdu, a w ślad za nim właściciel Błaszek zakazał zamieszkiwania w swoim mieście Żydom biorącym udział w zamieszkach.

Dokładne dane demograficzne dotyczące ludności żydowskiej pochodzą dopiero z lat 1764–1765 kiedy to przeprowadzono spis starozakonnych w celach fiskalnych. Według tego spisu w Błaszkach na przełomie 1764 i 1765 r. mieszkało 247 Żydów. Do przełomu XVIII i XIX w. ich liczba nie wzrosła gwałtownie – w 1808 r. Błaszki liczyły 519 mieszkańców, z czego 259 było Żydami. Zajmowali się głównie handlem zbożem i nasionami, niemałe zyski czerpali też z jaj skupowanych w okolicznych dworach i zagrodach chłopskich[1.5].

Struktura zawodowa społeczności żydowskiej w Błaszkach w 1764 r. przedstawiała się w sposób następujący: 9 handlowców, 4 gorzelników, 9 krawców, 1 tkacz, 5 rzeźników, 1 szklarz oraz 5 osób związanych z bożnicą. Nie wiadomo, czy istniała wówczas samodzielna gmina żydowska. W 1793 r. Błaszki liczyły 472 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 42 domy. W 29 domach mieszkało 215 Polaków, w 13 domach – 257 Żydów, co daje około 20 Żydów w jednym budynku. Domy w Błaszkach były drewniane, jednokominowe. Do Żydów należało 13 z nich, 3 karczmy, 21 kramów kupieckich, areszt, 2 studnie i waga miejska[1.6]

Po II rozbiorze Polski województwo sieradzkie, w tym leżące w jego graniach Błaszki, zostało włączone do Prus Południowych. Założenia polityki pruskiej wobec polskich Żydów zostały skonkretyzowane w tzw. General-Juden-Reglement fur Sud-und Neu-Ostpreussen wydanym w Berlinie 17 kwietnia 1797 roku[1.7]. Powodem wydania Statutu były kwestie fiskalne. Handel obnośny bardzo trudno było poddać kontroli władz podatkowych, co narażało skarb państwa na straty. Prusacy skupili się na rozciągnięciu nad Żydami ścisłej kontroli. Dążąc do ograniczenia liczby biedoty żydowskiej, nieprzynoszącej dochodów skarbowi, nakazano w ciągu pół roku, tj. do 1.10.1797 r. opuścić granice państwa wszystkim Żydom, którzy osiedli po wkroczeniu wojsk pruskich. Ci, którzy nie opuścili państwa, byli usuwani przymusowo, a nielegalnie powracający karani byli więźniem lub przymusowymi robotami. Legalnie mieszkających w prowincji Żydów ujęto w spisie tzw. Rejestrze Generalnym Żydów. Otrzymywali oni, po ukończeniu 10 roku życia, list protekcyjny. Nie mogli jednak bez zgody władz zmienić miejsca zamieszkania ani zawodu. Władze dążyły także do ograniczenia przyrostu naturalnego Żydów, przede wszystkim uboższych. Wprowadzono przepisy wymagające uzyskania zgody na zawarcie małżeństwa, przy czym obie strony musiały mieć ukończone 25 lat. Zakazano zawierania związków małżeńskich z kobietami spoza Prus, o ile nie posiadały majątku powyżej 500 talarów, a wstępujący w związek małżeński musiał mieć odpowiednią pracę. Statut Generalny tworzył ze społeczności oddzielny stan, korporację religijną, pozbawioną pełni obywatelskich praw miejskich i krajowych. Określono także zajęcia, którymi mogli zajmować się Żydzi: handel, rzemiosło, rolnictwo, hodowla bydła, furmaństwo. Oprócz tego mogli trudnić się pracą najemną. Zabroniono lichwiarstwa, dawania piwa lub wódki na kredyt, handlu obnośnego i domokrążnego. Mogli prowadzić karczmy, ale pod warunkiem, że była to ich jedyna profesja. Za nieprzestrzeganie nakazów i zakazów Żydom groziła konfiskata mienia oraz wydalenie z państwa.

U schyłku XVIII w. powstały dwa wielkie ruchu religijno-społeczne, które miały wpływ na społeczeństwo żydowskie w XIX i XX w. – chasydyzm oraz oświecenie (haskala). Chasydyzm przyszedł z południa i ze wschodu; znalazł wielu zwolenników w Błaszkach. Swoją obecność zaznaczyła także haskala.

Po prawie 200 latach od momentu pojawienia się w Błaszkach pierwszych Żydów ich liczba nieznacznie wzrosła (1808 r. - 259 Żydów). Nie wiadomo, kiedy powstała tu gmina żydowska. Przypuszczalnie w XVIII w. skupisko żydowskie w Błaszkach posiadało status przykahałku podległego kahałowi kaliskiemu. Według Encyklopedii Gmin Żydowskich w Polsce – Pinkas Hakehillot Polin, dopiero w XIX w. społeczność błaszkowskich Żydów miała usamodzielnić się od kahału i rabinatu kaliskiego. To samo źródło podaje informację wskazującą, że w pierwszej połowie XVIII w. w Błaszkach istniała bożnica[1.1.5]. Najstarsze dokumenty archiwalne, do których udało się dotrzeć, potwierdzają istnienie bożnicy w 1806 r. Zaś w 1822 r. sporządzono „Wykaz stawek różnych przez kahał w mieście Błaszki w obwodzie i województwie kaliskim zebranych i wypłaconych” obejmujący lata 1806–1822, w którym znalazła się wzmianka o błaszkowskim rabinie[1.8]. Zgodnie z tym wykazem miejscowy rabin i nauczyciel kahalny pobierali po 1800 zł rocznej pensji. W wykazie znalazły się także opłaty (za światło łojowe i woskowe w bożnicy i szkole żydowskiej) potwierdzające istnienie w 1806 r. drewnianej bożnicy i chederu w Błaszkach.

W 1821 r. na mocy dekretu carskiego zlikwidowane zostały kahały żydowskie, zaś w 1830 r. tzw. parafie żydowskie przemieniono na okręgi dozorów bożnicznych. Rabini zostali zobowiązani do pełnienie czynności urzędników stanu cywilnego. W 1822 r. sporządzono protokół dla Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego „O rozwiązaniu kahału żydowskiego w mieście Błaszkach”. Protokół składał się z trzech części. W pierwszej części zamieszczono wykaz składek zebranych przez błaszkowski kahał. Wynika z niego, że w latach 1806–1822 wydatki były w całości pokrywane ze składek i opłat – wypływy do kasy kahalnej wynosiły 2674 zł rocznie. W drugiej części umieszczono wykaz funduszy kahalnych, z których pokrywano ciężary bożniczne – brak zaległości. Trzecia rubryka – wykaz długów kahalnych, zawiera jeden wpis. Była to pożyczka zaciągnięta w 1781 r. na okres siedmiu lat, na kwotę 3000 zł. Roczna prowizja wynosiła 150 zł, prowizja od długu wynosiła 1050 zł. Dokument podpisali dozorcy bożniczni: Lejzor Hopman – kasjer, Aron Wągłczewski, Paweł Zalc oraz Slomo Kopel[1.9].

W 1781 r. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego rozwiązała Bractwo Pogrzebowe Starozakonnych, na skutek skarg Żydów, że bractwo pobiera zbyt wygórowane opłaty. Zniesienie bractwa miało ten skutek, że jego członkowie pełnili swe dotychczasowe obowiązki potajemnie.

W 1835 r. sporządzono wykaz sposobów zarobkowania Żydów w Błaszkach dla komisji województwa kaliskiego. Z wykazu wynika, że w roku tym w Błaszkach mieszkało około 900 Żydów. Dla porównania w tym samym czasie w Sieradzu mieszkało ponad 300 Żydów. Według raportu 40 błaszkowskich Żydów trudniło się krawiectwem, 30 było lniarzami i powroźnikami, 65 (w tym 40 Żydówek i 25 Żydów) pracowało jako służba domowa, 14 osób było wyrobnikami, tyle samo kupcami i karczmarzami, 18 zajmowało się szynkarstwem. Z wykazu imiennego kupców i kramarzy sporządzonego 1845 r. wynika, że błaszkowscy kupcy zajmowali się handlem krajowym – 7 osób, handlem zagranicznym – 9 osób, w tym handlem korzennym zajmowało się 11 osób; za poważnych i zamożnych kupców uznano 3 zajmujących się handlem korzennym zagranicznym i łokciowym. W roku następnym sporządzono taki sam wykaz, skład osobowy się nie zmienił[1.10].

Według spisu fabryk wełnianych i bawełnianych z 1845 r. w Błaszkach funkcjonowały 22 fabryczki, z czego połowa należała do Żydów. W 1847 r. w mieście działały 2 fabryki sukiennicze produkujące na rynek krajowy oraz 16 fabryczek zajmujących się farbiarstwem, grabarstwem, lniarstwem i produkcją parowozów – te ostatnie należały wyłącznie do Polaków. W pierwszej połowie XIX w. błaszkowscy Żydzi zajmowali się także obróbką i wyrobem sukna, przetwarzaniem wełny, bawełny i lnu.

Błaszkowscy Żydzi wykonywali intratne zawody przez co szybko się bogacili i inwestowali zgromadzony kapitał. O ich zamożności mogą świadczyć dwa przykłady. W 1858 r. o pozwolenie na zakup domu–fabryki sukna od Dziedzica Dóbr Błaszek starał się A. Neyman, zaś w 1861 r. Hersz Kott i Icek Rappaport chcieli nabyć dom murowany[1.11].

W 1833 r. Urząd Municypalny Miasta Błaszki na polecenie władz gubernialnych sporządził „Rozkład składki szkolnej mieszkańców miasta Błaszki w stosunku ważności na rok 1838 do poboru sporządzony”, który świadczy o tym, że dzieci żydowskie w Błaszkach pobierały naukę w szkole miejskiej razem z polskimi uczniami. Największą składkę uiszczali Mendel Goldbart, z zawodu sukiennik, oraz Jakób Goldbart – grabarz, po 10 zł. Przeciętna składka wynosiła 3-4 zł. Oprócz Polaków i Żydów składki opłacali także osoby pochodzenia niemieckiego. Ogółem w 1838 r. zebrano 760 zł, które były w całości przeznaczone na potrzeby szkolne. W zestawieniu za ten sam rok występuje pięciu nauczycieli, z czego czterech było nauczycielami dzieci żydowskich: Jakób Mojżesz Natanowicz, Abraham Landau, Lejbuś Kopel i Abraham Jozek Jasiński[1.12].

W okresie tym nie występowały jeszcze tendencję do ograniczania żydowskiej „dominacji” w handlu, a koegzystencja trzech narodów przebiegała w dobrosąsiedzkich stosunkach. Świadczyć mogą o tym choćby dwa przypadki, gdy Polacy wstawili się u władz w interesie błaszkowskich Żydów. W 1845 r. ostatni jarmark na św. Rocha wypadł w dniu żydowskiego szabasu. Z tego powodu żydowscy kramarze nie wzięli w nim udziału, co odbiło się niekorzystnie na tutejszych i okolicznych mieszkańcach. Następny jarmark również miał odbyć się w sobotę. W tej sytuacji mieszkańcy miasta zwrócili się do Naczelnika Powiatu o przeniesienie jarmarku na niedzielę, aby nie powodować kolejnych strat i umożliwić uczestnictwo kupcom żydowskim. Innym razem gubernialni urzędnicy chcieli przenieść targ z niedzieli na piątek, nie doszło do tego na skutek protestów. Od tej pory odbywały się dwa targi – jeden w piątek, drugi – w niedzielę[1.13].

W połowie XIX w. gmina żydowska w Błaszkach była w pełni samodzielna. Żydzi posiadali własną bożnicę (starszym bożnicznym był Natan Zaltz), cmentarz (w 1831 r. grabarzem był Jakób Huberman) oraz dom schronień dla ubogich Żydów wybudowany w 1850 r. przez dozór bożniczny. Dom nie posiadał stałego funduszu i jego funkcjonowanie uzależnione było od hojności zamożniejszych obywateli[1.14].

W 1844 r. urząd rabina pełnił Józef Żajdel, a dozór bożniczny składał się z trzech osób: Abraham Kopela, Natana Żeata i Abrahama Izbickiego. W tym samym roku magistrat miasta Błaszki donosił, że bożnica nie ma żadnych długów i obciążeń kahalnych. W 1856 r. rabinem został Lejb Władysławski, po jego śmierci funkcję tę przejął jego syn Jehyjel, który sprawował urząd do śmierci w 1902 r. Dozorcami bożnicznymi w 1863 r. byli: S. Szajer, M.B. Lewkowicz, H. Koth, F. Krajewski[1.15].

W 1863 r. sporządzono „Wykaz etatów do kasy bożnicznej miasta Błaszki w powiecie kaliskim, Guberni Warszawskiej” za lata 1846–1863. Najwięcej pieniędzy społeczność żydowska przeznaczyła na partycypację w kosztach miejskich (podatki, opłaty publiczne, czynsze). Drugą pozycję zajmują pensje wypłacane pracownikom gminy. Dużą pozycję zajmowały wydatki związane z funkcjonowanie bożnicy, szkoły i małej bożniczki (opał, światło, materiały piśmienne, oprawę ksiąg itp.). Składki gminne przeznaczane także były na pomoc ubogim m. in. wydawano darmową pszenicę na macę w święto Pesach. Najwięcej pieniędzy kasa bożniczna uzyskała ze składek, następnej kolejności z opłat religijnych i ofiar wiernych. W wykazie nie odnotowano natomiast przychodu z obrzezań, ślubów, łaźni rytualnej, od rodałów, procentów od posagów i zakupu etrogu na święta Sukot.[1.1.15]

W 1853 r. w Błaszkach znajdowała się drewniana bożnica, drewniany dom rabina, na wpół murowana na wpół drewniana rzeźnia koszerna. Właścicielami domów murowanych byli m.in. Abraham i Chaim Kapel, Mosiek Zelig Węgłczewski, Berek Kopel, Chaim Eisner, Abraham Charłupski, Mendel Goldberg.

W 1857 r. błaszkowscy Żydzi wystąpili do rządu gubernialnego o rozbudowę bożnicy. Budowniczy Powiatu Kaliskiego wraz z przedstawicielami magistratu i dozoru bożnicznego przeprowadził rewizję bożnicy. W dokumencie z 1858 r. czytamy: „(…) Błaszkowska bożnica jest długa na stóp rosyjskich [stopa rosyjska – 0,29 m, czyli ½ łokcia – przyp. M. S.] 67, szeroka na stóp 45, wysoka na 22 stopy, mieści w sobie sień i ganek na schody, drzwi zewnętrzne nowe z tych jedne główne wewnątrz otwierają się, dwoje schodów po 18 stopni do krużganków prowadzących (…) Liczba starozakonnych w Błaszkach jest 1636 dusz, z tych codziennie uczęszcza około 150 dusz, które wygodnie w bożnicy pomieścić się muszą”[1.16].

Bożnica w Błaszkach w myśl ukazu carskiego z 1844 r. została zlokalizowana z dala od miejskich kościołów. Była zorientowana na zachód. W centralnej części błaszkowskiej synagogi znajdowała się bima – podwyższenie z którego rabin czytał fragmenty Tory. Wewnątrz bimy stał szulchan – stół do wykładania Tory, czasem także krzesło Eliasza, na którym dokonywano obrzezania. Typowe wyposażenie bożnicy wyglądało następująco: na ścianie wschodniej umieszczano aron ha-kodesz, w którym przechowywano zwoje Tory. Przykrywano go parochetem – misternie haftowaną tkaniną. Kobiety modliły się osobno w specjalnie wydzielonym pomieszczeniu – babińcu – stanowiącym galerię zewnętrzną z trzech stron otaczającą salę główną.

Według „Wykazu liczby domów i innych zabudowań za rok 1864” w Błaszkach znajdowało się: 18 domów murowanych – prywatnych, w tym 5 jednopiętrowych, 106 domów drewnianych – prywatnych, w tym 1 jednopiętrowy; do budowli zaliczono: kościół, dom proboszcza i dom organisty, bożnicą, łaźnię żydowską, przytułek żydowski, rzeźnię koszerną bydła, murowaną szkołę elementarną chrześcijańską i drewnianą szkołę żydowską[1.17]. W 1883 r. z polecenia władz rosyjskich sporządzono sprawozdanie „O duchowieństwie żydowskim”. Dzięki niemu wiemy, że w Błaszkach znajdowała się bożnica, 2 chasydzkie domy modlitwy, w gminie zatrudniony był rabin, 7 duchownych oraz pomocnik bożniczny, 13 nauczycieli religii i 13 nauczycieli dzieci żydowskich, którzy uczyli 102 uczniów żydowskich[1.18].

W pierwszej połowie XIX w. bezpośrednią opiekę medyczną nad ludnością Błaszek i okolicznych wsi sprawowali felczerzy. W mieście nie było stałego lekarza, a nadzór medyczny sprawował lekarz miejski z Warty oraz lekarz powiatowy z Kalisza. Dopiero od 1860 r. miasto posiadało własnego lekarza. Felczerzy dzielili się na 7 kategorii. W Błaszkach w 1857 r. pracowało ich trzech. Obsługiwali oni, poza Błaszkami, miasto Staw i Iwanowice. Na mocy zezwolenia wydanego w 1845 r. przez Radę Lekarską własną izbę felczerską w Błaszkach mógł prowadzić Jakób Lewkowicz oraz Berek Sztajn[1.19].

W 1890 r. wybudowano nową murowaną bożnicę w miejsce starej, drewnianej[1.1.18].

Od 01.07.1846 r. decyzją Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego zakazano Żydom noszenia tradycyjnych strojów. Zakaz nie objął rabinów i duchownych w czasie sprawowania obrządków religijnych oraz wszystkich Żydów udających się do i wracających z bożnicy. Zakaz dotyczył także tradycyjnego stroju kobiecego. Kobiety nie mogły także golić głowy w momencie wstępowania w związek małżeński pod karą grzywny. Rabini mieli obowiązek dopilnowania przestrzegania przepisów pod groźbą aresztu, domu poprawy oraz wcielenia do wojska[1.20].

Na początku XX w. (1909 r.) w Błaszkach żyło 5370 osób, w tym 3324 Żydów. W mieście mieszkali także prawosławni (53 osoby) i ewangelicy (135 osób). W 1919 r. w Błaszkach mieszkało 5567 osób posiadających stały pobyt, w tym 3791 Żydów, co stanowiło 68% ogółu mieszkańców. Pierwszy spis powszechny z 1921 r. wykazał, że Błaszki liczyły 3896 mieszkańców, z czego 2186 (56%) było wyznania mojżeszowego. Według drugiego spisu powszechnego z 1931 r. miasto liczyło 4986 mieszkańców, w tym 2237 Żydów[1.21].

Z powyższych danych wynika, że w przeciągu 10 lat populacja Błaszek wzrosła o 1090 osób. Przy czym liczba ludności żydowskiej zwiększyła się jedynie nieznacznie. Podstawowy wpływ na taki stan rzeczy miała imigracja całych rodzin, a przede wszystkim młodych osób do większych ośrodków przemysłowych w Polsce oraz za granicę, gównie do Palestyny, Stanów Zjednoczonych i krajów Ameryki Południowej. W 1936 r. w Błaszkach żyło 4986 mieszkańców, w tym 2996 Polaków i 1990 Żydów[1.22].

Co ciekawe, w pierwszych porozbiorowych wyborach do Rady Miejskiej Błaszek nie wzięła udziału ludność chrześcijańska. Nie znane są przyczyny tego bojkotu. Być może uważano, że dopiero co odrodzone państwo nie utrzyma się zbyt długo, ponieważ nie jest uznawane przez większość krajów; być może bliskość granicy i wieloletnie zabory sprawiły, że mieszkańcy Błaszek stracili wiarę w ojczyznę. W listopadzie 1918 r. powołano nową Radę, udział w wyborach wzięła jedynie ludność żydowska. Sześciu z dziesięciu radnych było Żydami, pozostałych trzech, których wybrali również Żydzi było Polakami; burmistrzem został mianowany Władysław Spiczyński. Polacy nie przyjęli mandatów, ponieważ nie chcieli być wybrani, nie wybierając. Władze zaniepokojone takim obrotem spraw nakazały Polakom objęcie funkcji pod karą więzienia lub grzywny. Nowej rady ludność chrześcijańska nie uznawała, lekceważyła jej postanowienia, nie stosowano się do poleceń i zarządzeń. Sytuacja zmieniła się w grudniu 1918 r., kiedy to na prośbę społeczeństwa do rady dokooptowano cztery osoby – trzech Polaków i jednego Żyda. Burmistrzem został Florian Jackowski, jego zastępcą – Klemens Przybył. W ten sposób błaszkowska rada miejska stała się reprezentacją dwóch społeczności. W dniu 18.06.1919 r. odbyły się nowe wybory. Na listach osób uprawnionych do głosowania nie umieszczono części mieszkańców. Pomimo protestu niezadowolonych obywateli, Komisja Wyborcza odrzuciła skargę. Wybrano 12 radnych i 6 zastępców.

W wyborach 1927 r. z ogólnej liczby 2492 osób uprawnionych do głosowania udział wzięło zaledwie 1699 osób. Głosowano na siedem list wyborczych. Do Rady Miasta spośród ludności żydowskiej wybrano: kupca Menachema Gelbarta, stolarza Fajwusza Moszkowicza, czapnika Icka Szwarcbarta, kupca Wigora Lejbusia Zajfa, kupca Modrkę Hubermana, kupca Salomona Madowicza, kupca Lejbę Erzona oraz zastępców kupca Mojżesza Kalman, kupca Mojżesza Branda, kupca Mendela Rubinka i kupca Mojżesza Dawida Bluma[1.23]. Mieszkańcy Błaszek złożyli doniesienie o nieprawidłowości w sposobie przeprowadzenia wyborów do Głównej Komisji Wyborczej, która unieważniła listę Bundu oraz listę robotniczo-rzemieślniczą z powodu fałszowania podpisów na listach. Ponieważ unieważnienie miało wpływ na wynik wyborów, Komisja postanowiła je unieważnić. Następne wybory poprzedziło odwołanie burmistrza, jego zastępcy oraz ławnika Mordki Hubermana. Burmistrz ogłosił strajk protestacyjny, jednak musiał ulec. W wyborach przeprowadzonych w grudniu 1932 r. mieszkańcy Błaszek głosowali podzieleni na dwa okręgi. Z ogólnej liczby 2755 uprawnionych do głosowania, udział wzięło 2501 obywateli. Do Rady Miejskiej wybrano następujących przedstwicieli społeczności żydowskiej: kupca z Agudy Lajbę Erzona, kupca z Agudy Mameloka Lewiego, tkacza z Bundu Joska Dawida Zajfa, kupca z BBWR Chilla Kopela, kupca-syjonistę Salomona Madowicza[1.24].

Żydzi w międzywojennych Błaszkach w przeważającej części zajmowali się handlem, zarówno detalicznym – drobnym kramarstwem lub pachciarstwem dającym podstawy utrzymania często wielodzietnych rodzin; jak i handlem w większym wymiarze - prowadzili składy i hurtownie. Silna była także grupa krawców, która stanowił 15% Żydów czynnych zawodowo oraz osoby zajmujące się skupowaniem i przetwarzaniem skór. Podobnie jak w XIX w. poważną rolę odgrywał handel nasionami, zbożem i produktami rolnymi, choć zmniejszył się jego zasięg terytorialny. Żydowscy rzemieślnicy produkowali głównie na rynek lokalny, z wyjątkiem krawców, którzy eksportowali wyroby do Poznania. W 1920 r. powstał błaszkowski oddział Związku Rzemieślników Żydów w Polsce. Jego celem była obrona ekonomicznych interesów zrzeszonych. W 1938 r. Związek liczył 35 członków[1.25].

Sytuacja mieszkaniowa w międzywojennych Błaszkach nie przedstawiała się najlepiej. W jedno, dwuizbowych mieszkaniach żyło nawet kilka żydowskich rodzin. Żydzi często mieszkali także na strychach, w piwnicach i przybudówkach. Mieszkania frontowe były przestronne, widne, mieszkali w nich bogaci kupcy, sklepikarze i rzemieślnicy. Lokale w oficynach były niskie, dzięki czemu wydzielano dodatkowe pomieszczenie na strychu. W oficynach mieszkali biedniejsi rzemieślnicy, drobni pośrednicy, handlarze. W suterenach, pod parterem znajdowały się warsztaty, które były zarazem nędznymi mieszkaniami. W 1931 r. w Błaszkach znajdowało się 320 domów, a liczbę mieszkań szacowano na 1060. Żydzi zamieszkiwali ulice: Bożniczną, Stare Miasto i Rynek Dolny (obecnie pl. L. Suwińskiego). W obrębie tej dzielnicy znajdowała się synagoga, dom rabina z bet midrasz, łaźnia, rzeźnia koszerna i stary cmentarz. Nie oznaczało to zupełnej izolacji ludności żydowskiej, wręcz przeciwnie. Błaszki stanowiły świetny przykładem koegzystencji dwóch społeczności – Polacy i Żydzi mieszkali w tych samych domach, żyli razem i wiele sobie nawzajem zawdzięczali.

Odzyskanie niepodległości przez Polskę wiązało się także z wprowadzeniem nowego, ogólnopaństwowego ustawodawstwa dotyczącego gmin wyznaniowych. Pierwszym dokumentem normatywnym był dekret o zmianach w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Polskiego wydany przez Naczelnika Państwa 7.02.1919 r. W latach 1925–1927 postanowienia dekretu rozciągnięto na pozostałe województwa, a w dn. 5.04.1928 r. ogłoszono tekst jednolity ustawy dotyczącej gmin żydowskich na ternie całego kraju z wyłączeniem województwa śląskiego. Ustawę uzupełniono jeszcze dwukrotnie rozporządzeniami Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dn. 24.10.1930 r. oraz dn. 9.09.1931 r. Pierwsze rozporządzenie ustalało regulaminy wyborcze dla organów gmin (rad i zarządów), wyboru rabinów i podrabinów, drugie – określało zasady gospodarki finansowej gmin[1.26].

Gminy żydowskie w II RP dzieliły się na wielkie (ponad 5000 mieszkańców wyznania mojżeszowego) oraz mniejsze, do których zaliczały się się Błaszki. Na czele gminy w Błaszkach stał zarząd, wybierany raz na 4 lata, składający się z ośmiu członków i ośmiu zastępców. Czynne prawo wyborcze posiadali jedynie mężczyźni powyżej 25 roku życia, bierne – obywatele polscy wyznania mojżeszowego powyżej 30 roku życia zamieszkali co najmniej jeden rok w obrębie gminy.

W 1902 r. po śmierci rabina Jehyjela Władysławskiego żydowską gminę wyznaniowa w Błaszkach ogarnął spór o wybór jego następcy. Konkurowało wtedy ze sobą dwóch rabinów: zwolennik syjonizmu rabin Abu Note Kupfer oraz chasydzki cadyk z Czopowa. Wygrał chasyd, jednak opuścił Błaszki w 1904 r., po dwukrotnym pożarze miasta. Jego miejsce zajął niedawny rywal, który sprawował funkcję do 1907 r. Po nim rabinem Błaszek został Jeshail Kanał. Funkcję pełnił do 1924 r. kiedy to powołano do Zarządu Sądu Rabinackiego w Warszawie. Po nim rabinami byli jedynie zwolennicy i działacze partii syjonistycznych: Josel Fuks (w latach 1924–1931), Abu Nusen Elberg (w latach 1931–1933) i Szmul J. Bilbaum (od 1933 r.)[1.27]. Ich preferencje polityczne nie raz były przyczyną konfliktów w błaszkowskiej gminie, która stała się polem walki dwóch obozów – syjonistów i ortodoksów. Uwidoczniło się to w okresie kampanii poprzedzającej pierwsze wybory do Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Błaszkach, które odbyły się 1.06.1924 r. Z 318 osób uprawnionych do głosowania udział w nich wzięły 302 osoby (95%). Dwa mandaty przypadły ortodoksom i dwa syjonistom. Do zarządu wszedł z urzędu rabin Josel Fuks z prawem głosu równym pozostałym członkom, co dało przewagę syjonistom. Przewodniczącym nowego zarządu został wybrany rabin Fuks, a jego zastępcą M. Gelbert – również syjonista. Stało się to powodem konfliktu. Ortodoksi z Agudy już w czerwcu 1924 r. odwoływali się od wyników wyborów u starosty kaliskiego, twierdząc, że Fuks oddał głos na siebie. Starosta odrzucił podanie ortodoksów.

We wrześniu 1924 r. dokonano nowych ustaleń. Gospodarzem gminy wybrany został Hersz Mojlech Unger – ortodoks, kontrolerem gminy Mojse Jane Aronowicz – również ortodoks, kasjerem zaś Szloma Nuta Sztajer – syjonista. Unger i Aronowicz złożyli votum separatum wobec wyboru syjonistycznego kasjera. Skłócony zarząd przeprowadził raz jeszcze wybór przewodniczącego. Został nim ponownie Fuks, który otrzymał 3 głosy, wygrywając z konkurentem Aronowiczem przewagą jednego głosu. W tej sytuacji ortodoksi wycofali votum separatum. Nie zakończyło to konfliktu. Już w listopadzie ortodoksi oskarżyli rabina o organizację posiedzeń zarządu w godzinach nocnych, na które nie mogli się stawiać, gdyż byli zaczepiani na ulicy przez syjonistów. W związku z tym antagoniści uchwalili najdrażliwsze uchwały pod ich nieobecność. Oskarżano również syjonistów o zakłócanie modłów w bożnicy i gaszenie świateł w szkole. Ortodoksi wystąpili także do władz powiatowych o powiększenie składu zarządu o bezpartyjnego Hubermana – ławnika magistratu, aby złamać przewagę syjonistów. W dniu 27.09.1924 r. na kolejnym zebraniu zarządu postanowiono podwyższyć opłatę pobieraną za ubój rytualny, która została sztucznie obniżona przed wyborami, argumentując wniosek deficytem budżetowym odziedziczonym po poprzednim zarządzie na kwotę 2 milionów zł. Ortodoksi i w tym przypadku interweniowali u władz – Unger i Aronowicz wystosowali podanie do starosty powiatowego z wnioskiem o przeprowadzenie dochodzenia w sprawie uboju oraz o niezatwierdzanie rabina na stanowisku przewodniczącego zarządu. starosta powiatowy odpowiedział na wszystkie skargi ortodoksów w listopadzie 1924, uznając je za bezpodstawne. Wybory do Zarządu Gminy Wyznaniowej w Błaszkach, które odbyły się 25.02.1931 r. nie przyniosły zmian w układzie sił. Ostatnie wybory do gmin żydowskich odbyły się 30.08.1936 r. Na terenie całego kraju okazały się sukcesem Bundu, jak sytuacja przedstawiała się w Błaszkach nie wiadomo. H. Marcinkowska uważa jednak, że wpływy syjonistyczne były na tyle silne, że układ sił nie uległ zmianie[1.28].

W 1924 r. ustępujący zarząd zdał relację ze stanu majątkowego błaszkowskiej gminy. Należały do niej: bożnica przy ul. Bożnicznej (obecnie ul. Mleczarska), wybudowana pod koniec XIX w., stary cmentarz żydowski w obrębie Starego Miasta z domem przedpogrzebowym oraz nowy – przy ul. Polnej, dom modlitwy, rzeźnia koszerna i łaźnia rytualna. W Błaszkach oprócz synagogi utrzymywanej przez gminę istniały jeszcze cztery domy modlitwy, pierwszy bet midrasz znajdował się w domu rabina, a następne, prywatne, były miejscem spotkań chasydów, wyznawców cadyka z Góry Kalwarii oraz zwolenników cadyków z Aleksandrowa i Sochaczewa. 13.01.1938 r. sporządzono oficjalny spis urzędujących rabinów i podrabinów w powiecie kaliskim. Błaszkowska gmina zatrudniała jedynie rabina – Abrama Nusena Elberga. Był on ostatnim rabinem w Błaszkach.

Wybuch II wojny światowej zakończył dzieje społeczności żydowskiej w Błaszkach. Już parę dni po wkroczeniu do miasta Niemcy zaczęli szykany wobec ludności żydowskiej – konfiskaty, grabież, pobicia, publiczne upokarzanie. W nocy z 8 na 9.09.1939 r. aresztowano grupę osób, wśród których znajdowało się 4 Żydów. Ich los nie jest znany. Kilka dni później Niemcy dokonali kolejnego aresztowania. Ich ofiarą padło 10 czołowych przedstawicieli gminy żydowskiej. Rozstrzelano ich na błaszkowskim cmentarzu żydowskim, a ich domy splądrowano. W pierwszych tygodniach okupacji Niemcy zamknęli synagogę i domy modlitwy, zrabowali przedmioty liturgiczne i sprofanowali Torę, zakazali obchodów Rosz ha-Szana – żydowskiego Nowego Roku, kąpieli rytualnych oraz koszernego uboju.

W połowie września weszły w życie pierwsze rozporządzenia antyżydowskie. Zakazano działalności wszystkim instytucjom i organizacjom żydowskim, przedsiębiorstwa przekształcono w „aryjskie” i skonfiskowano łącznie z oszczędnościami. Od 14.11.1939 r. Żydzi mieli obowiązek noszenia opaski z Gwiazdą Dawida pod groźbą kary śmierci, oznaczono wszystkie domy i przedsiębiorstwa żydowskie. Wprowadzono godzinę policyjną między godziną 20.00 a 5.00 rano, zakaz zmiany miejsca zamieszkania i wyjazdu poza miejsce stałego pobytu. Żydów wyjęto spod prawa i uznano za „bezpaństwowców”, wprowadzono karę śmierci za najdrobniejsze przewinienia. Pod koniec listopada planowano utworzenie getta ograniczonego od południa ulicą Kaliską, od wschodu zachodnią pierzeją Dolnego Rynku aż do narożnika południowo-zachodniego tegoż Rynku. Planu tego nie zrealizowano.

Władzę w mieście początkowo sprawował miejscowy Niemiec H. Halbert, następnie jego miejsce zajął przybyły z Rzeszy Muller. Kilka dni później w zorganizowanym przez Mullera Urzędzie Miasta na stanowisku sekretarza pracę rozpoczął Alois Rottel – Czech z pochodzenia. Ów duumwirat sprawował nieograniczoną władzę nad miastem i jego mieszkańcami. Burmistrz Muller niezwłocznie przystąpił do znęcania się nad Żydami. Z jego rozkazu wszyscy żydowscy mężczyźni musieli stawiać się codziennie o godzinie 6.00 rano na placu między parkiem a Górnym Rynkiem, po ćwiczeniach gimnastycznych (w ramach akcji „Sind Sie Jude” - „Czy jesteś Żydem”, która polegała na torturowaniu Żydów wymyślnymi ćwiczeniami fizycznymi) pędzeni byli do prac porządkowych na terenie miasta i okolic. Muller kazał Żydom wyłonić z własnego grona trzy osoby, które musiały stawiać się w magistracie na każde jego wezwanie oraz odpowiadały za zbieranie pieniędzy od społeczności żydowskiej. Burmistrz od września do listopada kilkakrotnie nakazał przeprowadzenie zbiórki, co doprowadziło do niemalże całkowitego ograbienia błaszkowskich Żydów.

W 1939 r. opracowano plan przesiedleń Żydów, którego celem było przygotowanie – „oczyszczenie” okupowanych ziem dla osadnictwa niemieckiego. W okresie od listopada 1939 r. do lutego 1940 r. z ziem wcielonych do Rzeszy wszyscy Żydzi mieli zostać przesiedleni do Generalnego Gubernatorstwa. Błaszki nie stanowiły wyjątku. 20.12.1939 r. błaszkowscy Żydzi otrzymali rozkaz stawienia się w sali widowiskowej „Błaszkowianka”. Odebrano im kosztowności, klucze do mieszkań (opatrzone karteczkami z adresami); wszystko oddano niemieckim powiernikom komisarycznym. Wszystkich załadowano do pociągu i wywieziono do Generalnego Gubernatorstwa. Na miejscu pozostali jedynie zamarznięci.

Żydów z Błaszek podzielono na cztery grupy i wywieziono do dystryktu warszawskiego i lubelskiego. Część z nich została przetransportowana do Konstantynowa koło Lublina, trzy pozostałe grupy do Łosic, Sarnak i Sokołowa Podlaskiego. Przesiedleńcom, pozbawionym majątków, artykułów pierwszej potrzeby, możliwości podjęcia pracy zarobkowej, bezdomnym – z pomocą przychodziły miejscowe komitety żydowskie. Lokowani byli w bożnicach, przytułkach i szpitalach żydowskich. W niczym nie zmieniało to ich dramatycznego położenia. Dziesiątkował ich głód i choroby. Większość z nich pozostała w miejscowościach, do których została wywieziona, tylko nieliczni przedostali się do Warszawy, Łodzi, niektórym udało się zbiec do Związku Radzieckiego. Ci którzy zostali podzieli los miejscowych społeczności żydowskich – zginęli w komorach gazowych Bełżca, Treblinki, Majdanka i Sobiboru. W Błaszkach pozostał tylko jeden Żyd wraz z rodziną. Był krawcem i świadczył usługi niemieckim żandarmom i urzędnikom. W 1942 r. Niemcy całą rodziną krawca wywieźli w nieznanym kierunku. Kilkunastu błaszkowskich Żydów najprawdopodobniej jeszcze we wrześniu uciekło do Sieradza i Warty. Żyli tam do sierpnia 1942 r. kiedy to Niemcy przeprowadzili likwidację prawie wszystkich gett w Kraju Warty, a ich mieszkańców zamordowali w Chełmnie nad Nerem.

Zaraz po wojnie, w 1945 r. do Błaszek powrócił Froim Zalc – jeden z nielicznych cudem ocalałych. Jednak nie odzyskał on utraconego mienia. Niemcy wywieźli lub rozsprzedali w czasie okupacji wszystko co należało do Żydów, zaś w jego przedwojennym domu od 1939 r. mieszkała inna rodzina. Żydzi do Błaszek nie powrócili. Osiedlili się w większych ośrodkach miejskich w kraju bądź wyemigrowali do Izraela, Stanów Zjednoczonych, Kanady. Jedna rodzina zamieszkała w Australii.

Nota bibliograficzna

• Blaszki, [w:] Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, Volume I (Poland). Pinkas Hakehillot Polin, Jerusalem 1976, ss. 69–70.
• Marcinkowska H., Miasteczko w kolorze niebieskim. Żydzi z Błaszek, Błaszki 2001 (tamże dalsza literatura).