Monika Adamczyk-Garbowska w komentarzu do książki Szaloma Asza pt. Miasteczko pisze: „sztetl figuruje w historii literatury jidysz jako wyidealizowany obraz małego polsko - żydowskiego miasteczka. [Miasteczko] Powstało na fali zainteresowania prowincją i regionalizmem (popularnym także w literaturze polskiej tego okresu), zapoczątkowaną m.in. przez Pereca jego Notatkami z podróży po Ziemi Tomaszowskiej (...) W tym okresie [na początku XX wieku] wielu pisarzy tworzących w jidysz opisuje małe miasteczka w naturalistyczny, realistyczny lub satyryczny sposób, zwykle nie szczędząc krytyki i ukazując je w całej biedzie i zaniedbaniu”.

Pół wieku później, kiedy żydowskie osiedla w Europie Środkowo-Wschodniej uległy zagładzie na skutek rewolucji bolszewickiej i II wojny światowej, powstała nowa koncepcja na temat tego, czy był sztetl. W książce Marka Zborowskiego i Elizabeth Herzog Life is with people. The Culture of the Shtetl wydanej w 1952 r. sztetl ukazany został nie jako miejsce lecz jako stan umysłu.

Sztetl był uosobieniem kultury środkowoeuropejskich Żydów. Ich mikrokosmosem. Słowo „sztetl” podobnie jak starogreckie słowo „polis” oznaczało nie tylko miasteczko lecz przede wszystkim wspólnotę. Sztetl nie był tożsamy z kahałem. Nie posiadał ram instytucjonalnych. Co więcej, Zborowski utrzymywał, że sztetl nie może być definiowany jako przestrzeń ograniczona w sensie geograficznym, demograficznym, ekonomicznym czy administracyjnym. Nigdy nie istniał w sensie materialnym. Sztetl tworzyli ludzie pielęgnujący wspólne rytuały religijne i dzielący ten sam sposób myślenia i zachowania. Słowo „sztetl” określało zatem specyficzną „duchowość”.

Na czym ta „duchowość” polegała? We wstępie do wydania Life is with people. The Culture of the Shtetl z 1995 r. Barbara Kirshenblatt-Gimblett zwróciła uwagę na to, że sztetl kojarzy się z pojęciami taki jak: izolacja, samoograniczenie oraz homogeniczność, lecz w rzeczywistości była to przestrzeń spotkania i wymiany myśli. Sztetl nie był wyizolowany, gdyż Żydzi mieli kontakty zarówno z Żydami pochodzącymi z innych miast i krajów, jak i z chrześcijanami. Obok siebie żyły różne grupy religijne (chasydzi, ortodoksi, reformowani) oraz polityczne (Aguda, Bund, Syjoniści i inni). Wbrew stereotypom sztetl nie był ostoją prowincjonalizmu i obskurantyzmu. Znajdował się pod wpływem różnych prądów: oświecenia, asymilacji, socjalizmu czy syjonizmu. Był raczej soczewką, w której skupiało się żydowskie życie we wszystkich jego przejawach.

Źródła:

• Zborowski M., Herzog E., Life is with people. The Culture of the Shtetl, New York 1995.
• Asz Sz., Miasteczko, Janowiec 2003.