Buber Martin

Buber Martin (08.02.1878 Wiedeń – 13.06.1965 Jerozolima) – żydowski filozof, pedagog, jeden z twórców filozofii dialogu, badacz chasydyzmu.

Pochodził z rodziny galicyjskich Żydów. W latach 1881–1897 mieszkał we Lwowie, gdzie wychowywany przez dziadka, studiował Torę oraz poznawał niemiecką kulturę i literaturę. Uczęszczał do polskiego gimnazjum (pierwsze artykuły publikował po polsku w „Przeglądzie Tygodniowym”). Studiował filozofię na uniwersytetach w Wiedniu, Lipsku, Zurychu i Berlinie (1896–1901). W Lipsku zetknął się z ruchem syjonistycznym. W 1899 r. na trzecim kongresie ruchu przedstawił własną wizję syjonizmu. W 1901 r. redagował w Wiedniu dziennik „Die Welt” (organ międzynarodowego ruchu syjonistycznego), był także współzałożycielem i w latach 1916–1924 redaktorem miesięcznika „Der Jude” w Berlinie.

W 1904 r. zapoznał się z myślą twórcy chasydyzmu – Baal Szem Towa. Fascynacja chasydyzmem zaowocowała m.in. publikacjami: Opowieści Rabina Nachmana (1906, wyd. pol. 1983), Die Legende des Baal Schem (1908), Droga człowieka według nauczania chasydów (1948, wyd. pol. 1994), Opowieści chasydów (1949, wyd. pol. 1986), Gog i Magog (1949, wyd. pol. 1999, jedyna powieść Bubera).

Stosunek jego do chasydyzmu był romantyczny. Chasydyzm przedstawiał dla niego świeżość i kreatywność religijnego doświadczenia, zdolność do połączenia życia umysłu i ciała. Zafascynowała go mistyczna idea chasydzka, że wszystko w życiu jest święte, że możliwe jest naśladowanie miłości Boga w relacji z całym stworzeniem. Buber był zainteresowany jednak nie tyle aktualnym życiem chasydów, ile ich pismami i pięknymi historiami, ukazującymi naturalne życie religijne. Jego interpretacja chasydyzmu spotkała się z krytyką m.in. Gershoma Scholema.

W 1923 r. opublikował najbardziej znaną i najważniejszą pracę filozoficzną Ja i Ty (wyd. pol. 1992). W tym samym roku został profesorem religioznawstwa i etyki na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem. Rok później rozpoczął wraz z Franzem Rosenzweigiem pracę nad przekładem Biblii z języka hebrajskiego, co trwało do śmierci Rosenzweiga w 1929.

Po dojściu Adolfa Hitlera do władzy w 1933 r. Buber opuścił uniwersytet i założył żydowski uniwersytet ludowy. Wysiedlony z Niemiec w 1938 r., przeniósł się do Jerozolimy, gdzie objął na tamtejszym uniwersytecie katedrę filozofii społecznej i socjologii ogólnej (1938–1951). Sprzeciw rabinów, dla których poglądy Bubera były heretyckie, uniemożliwił mu prowadzenie wykładów z religioznawstwa i biblistyki. Do końca życia pozostał przeciwnikiem państwa jednonarodowego w Palestynie. Pomimo ogromnej popularności w Europie (zwłaszcza w Niemczech) i USA, we własnym kraju do końca pozostawał na uboczu. Był laureatem nagród literackich i naukowych. Obok dzieł z filozofii człowieka (m.in. Problem człowieka, 1942, wyd. pol. 1993) publikował dzieła z filozofii religii, m.in. Dwa typy wiary (1950, wyd. pol. 1995), Zaćmienie Boga (1952, wyd. pol. 1994), oraz o charakterze biblijnym, m.in. Mojżesz (1945, wyd. pol. 1998).

Filozofia i teologia Bubera pozostawały pod wpływem Biblii i chasydyzmu, mistyki, niemieckiej filozofii życia (Friedrich Nietzsche, Georga Simmel, Wilhelm Dilthey), a w koncepcji Boga (jako „absolutnego Ty”) – myśli Ferdinanda Ebnera. Niewykluczony jest także wpływ Hermanna Cohena (Die Religion der Vernunft aus den Quellen des Judentums) oraz Rosenzweiga. Wczesna filozofia Bubera, którą on sam określił później jako mistyczną, postawiła w centrum pojęcie „przeżycia” jako wewnętrznego zdarzenia człowieka religijnego i nieskończone zadanie urzeczywistniania absolutu w skończonym życiu. W tych ramach wprowadził ostry, dychotomiczny rozdział między żywą, autentyczną religijnością a religią jako społecznym, zinstytucjonalizowanym systemem, petryfikującym żywy nurt religii. Buber dostrzegał konieczność istnienia religii, lecz tylko tam, gdzie służy ona żywej religijności jako środek wyrazu. Za zjawiska religii uważał rozwój systematycznej teologii oraz religijno-prawnego systemu obowiązków.

Około 1920 r. zaczął rozwijać swoją koncepcję dialogiczną. Podstawowym problemem filozofii i teologii Bubera była relacja międzyosobowa (człowieka z człowiekiem i człowieka z Bogiem). Byt ma według niego charakter relacyjny, zawsze pozostaje pod znakiem „z”. Nie ma żadnej rzeczywistości poza relacją. Buber odróżnił dwa podstawowe sposoby „bycia w relacji”: doświadczenie (relację monologiczną) i spotkanie (relację dialogiczną). Doświadczenie jest oparte na relacji „ja–to” i dotyczy rzeczy, natomiast spotkanie – na relacji „ja–ty” i odnosi się do osób. Doświadczenie zachodzi w przestrzeni i czasie oraz w relacji przyczynowości. Spotkanie jest bezpośrednie, wolne i nieprzewidywalne. W zakresie relacji doświadczenia istnieją dwa fundamentalne wymiary religijności. Buber określa je jako gnozę i magię. Natomiast autentyczna relacja do Boga jako „absolutnego Ty” to relacja spotkania. Bóg jako „absolutne Ty” odsłania się „między”. Nie tylko podstawowe fenomeny międzyludzkie, jak miłość i mowa, występują między „ja” i „ty”, ale także samo „między”, jako wydarzenie spotkania międzyludzkiego, jest darem boskiego Ty. Linie relacji międzyludzkich przecinają się w wiecznym Ty. Każde pojedyncze Ty stanowi prześwit Ty absolutnego. Bóg jako „Ty” nie może stać się „to” (przedmiotem). Jego istnienie nie może być wyprowadzone ani z natury, której jest Stwórcą, ani z historii, którą kieruje, ani z ludzkiej myśli, dla której jest przedmiotem. Sam siebie składa w darze człowiekowi w objawieniu; objawienie przynosi nie wiedzę o Bogu, lecz dar Jego obecności. We współczesnym świecie coraz bardziej dominuje jednak relacja przedmiotowa „ja–to”, która zasłania człowiekowi Boga. Tak powstaje „zaćmienie Boga”. Według Bubera żyjemy w epoce „zaćmienia Boga”, a nie śmierci Boga, jak twierdził Nietzsche.

W kategoriach dialogu ujmował Buber swoje poglądy teologiczne, biblijne, społeczne i pedagogiczne. Opowiadał się za dialogiem międzyreligijnym. Zajmował się religiami wschodnimi, a sam judaizm określał jako religię o wyraźnie wschodnim charakterze, w przeciwieństwie do zachodniego chrześcijaństwa. Ten pogląd przedstawił w Dwóch typach wiary. Odróżnił tam żydowskie pojęcie wiary, którą określił jako „wiarę w...” (zaufanie do Boga), od chrześcijańskiej, którą rozumiał jako „wiarę, że...” (uznanie prawd podanych do wierzenia). W poglądach społecznych nawiązywał do socjalizmu utopijnego. Głosił ideał małych wspólnot, w których powinien być realizowany religijny ideał osoby (Pfade in Utopie, 1950). W pedagogice podkreślał znaczenie dialogu między wychowawcą jako osobowym autorytetem a wychowankiem realizującym wartości w sposób wolny. Wolność natomiast określał nie jako przeciwieństwo przymusu, lecz drogę do więzi (Reden uber Erziehung, 1953).

Po polsku ukazały się m.in. takie prace Bubera jak Wina i poczucie winy, „Znak” 1967, nr 151; Wychowanie, „Znak” 1968, nr 166; Kształcenie charakteru, „Znak” 1968, nr 169–170; Formacja a światopogląd, „W Drodze” 1975, nr 1; Odpowiedzialność jednostkowa, „W Drodze” 1976, nr 1; Spojrzeć na człowieka, „Życie i Myśl” 1980, nr 6; Życie między osobą a osobą, „Więź” 1980, nr 5; Fałszywi prorocy, „Znak” 1980, nr 313; Historia, która się dzieje, tamże; Humanizm biblijny, tamże; Mistyka żydowska, tamże; Zen i chasydyzm, tamże; Osoba a instytucja, tamże; Społeczne a międzyludzkie, tamże; Człowiek z człowiekiem, „W Drodze” 1981, nr 6; Dialog, „Novum” 1981, nr 4; Osoba i prawda, „Znak” 1981, nr 324; Platon a Izajasz, „W Drodze” 1983, nr 1–2; Między społeczeństwem a państwem, „Więź” 1983, nr 11–12; Kozienice 1805, „W Drodze” 1984, nr 9; Pytanie i odpowiedź, „W Drodze” 1985, nr 9; Kiedy, jeśli nie teraz, „Znak” 1986, nr 377–378; Biblia żydowska a człowiek współczesny, „Znak” 1988, nr 396–397; Prawdziwa rozmowa, „W Drodze” 1992, nr 8.

Bibliografia:

Baltasar von H.U., Einsame Zwiesprache, Martin Buber und das Christentum, Köln 1958.
Bielander R., Martin Buber Rede von Gott. Versuch einer philosophischen Wurdigung des religiosen Denkens, Frankfurt am Main 1975.
Buczyńska-Garewicz H., Martin Buber i dylematy subiektywności, „Znak” 1980, nr 7.
Casper B., Das dialogische Denken (F. Rosenzweig, F. Ebner, M. Buber), Freiburg 1967.
Jędraszewski M., Bubera i Levinasa spór o rozumienie dialogu, „Przegląd Powszechny” 1986, nr 7–8.
Mazur M., Martin Buber i chasydyzm, „Znak” 1967, nr 3.
Moser R., Gotteserfahrung bei Martin Buber, Heidelberg 1979.
Niehoff M., The Buber-Rosenzweig Translation of the Bible within German-Jewish Tradition, „Journal of Jewish Studies” 1993, nr 44.
Tarnowski K., Martin Buber –– nauczyciel dialogu, „Znak” 1980, nr 7.
Vermes P., Buber on God and the Perfect Man, Atlanta 1980.
Wachinger L., Der Glaubensbegriff Martin Bubers, München 1970.
Wehr G., Der deutsche Jude. Martin Buber, München 1977.
Werner H.J., Martin Buber, Frankfurt am Main 1994.
Żak A., Marcin Buber o możliwości objawienia, „Analecta Cracoviensia” 1991.