Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w Grajewie pochodzą z 1676 roku. Ówczesny spis pogłówny odnotował tu dwóch Żydów z żonami – pośród 35 mieszkańców. Pod koniec XVIII w. istniał już przykahałek w Grajewie, podlegający gminie Rajgród.

W 1800 r. odnotowano tu już znaczną wspólnotę – 168 Żydów na 218 mieszkańców. W 1826 r. powstał dozór bóżniczy, a w 1839 r. miasto miało własnego rabina. Duża migracja Żydów w Grajewie pojawiła się po otwarciu w 1829 r. szosy utwardzonej Warszawa – Petersburg. W 1857 r. mieszkało tu 1459 Żydów na 1917 mieszkańców.

Dalszy rozwój społeczności wiązał się z nadgranicznym położeniem miasta, w którym działało ważne przejście graniczne z Prusami, wykorzystujące bałtycko-czarnomorską magistralę kolejową linii Brzesko-Grajewskiej. Na przełomie XIX i XX w. Żydzi mieli rekordowy udział wśród ogółu mieszkańców, siegający nawet 70%. Źródłem utrzymania był handel, rzemiosło i drobna wytwórczość (fabryczki wyrobów gumowych, materiałów budowlanych, młyny, gorzelnie). Pomimo to społeczność była raczej uboga, zwłaszcza po tragicznym pożarze miasta w 1886 r., który pochłonął niemal całą zabudowę.

W tym okresie funkcjonowało intensywne życie kulturalne i społeczne, nie tylko ortodoksyjne (choć nurt ten dominował), ale też postępowe i syjonistyczne. Oddział Chowewej Syjon powstał w Grajewie w 1886 roku. Hebrajska szkoła początkowa ruszyła tu ok. 1900 roku. Działał też cheder prowadzony przez działacza oświatowego Abrahama Mordechaja Fiorkę, który wydawał też hebrajskie pismo dla dzieci. Syjonizmowi sprzyjali obaj rabini Grajewa z przełomu XIX i XX wieku. Pełniący swoje obowiązki od 1892 r. Elijachu Aharon Miłkowski został potem przewodniczącym sądu religijnego w Tel Awiwie. Także do Palestyny podążył jego następca od 1913 r. Mosze Awigdor Amiel, który stanowisko rabina Tel Awiwu poprzedził funkcją rabina Antwerpii. Od 1902 r. w Grajewie obecny był Bund.

Podobnie jak dla innych gmin żydowskich, koniec dotychczasowego porządku w trakcie pierwszej wojny światowej oznaczał dla Grajewa ogromną falę wyjazdów, migracji i zupełnej zmiany powiązań gospodarczych, w szczególności zerwanie dotychczasowych więzi z handlowych z Rosją i Niemcami. W 1921 r. mieszkało tu już tylko 2834 Żydów – 38,6% z 7346 mieszkańców. Pomimo zmniejszenia udziału była to jednak społeczność bardzo widoczna, oddziałująca na życie miasta. Funkcjonowały m.in. dwie synagogi (przy ul. Rudzkiej i ul. Powiatowej), cmentarz pomiędzy ul. Rudzką a Ślepym Jeziorkiem, mykwa przy ul. Łaziennej. Działało szkolnictwo żydowskie, zarówno religijne (cheder), jak świeckie. W życiu politycznym aktywna była Aguda (oddział od 1921), grupująca ok. 200 rodzin – głównie chasydów górskich, czyli zwolenników cadyka z Góry Kalwarii. Nadal rozwijał się ruch syjonistyczny, zwłaszcza poprzez swoje młodzieżówki. W 1939 r. Żydzi nadal mieli udział 38,6% – ale już pośród 9173 mieszkańców Grajewa.

W początkowej fazie wojny miasto znalazło się pod okupacją sowiecką (wrzesień 1939 – czerwiec 1941). Oznaczało to upadek dotychczasowego modelu życia (nacjonalizacja), ale także zatrudnienie wielu Żydów w nowym aparacie biurokratycznym i gospodarczym. Po wkroczeniu Niemców, już w lipcu 1941 r., doszło do morderstw, gwałtów i aktów przemocy wobec Żydów. W sierpniu 1941 r. Niemcy utworzyli getto, w którym poza miejscowością ludnością uwięzili także mieszkańców Augustowa, Szczuczyna i Rajgrodu. 2 listopada 1942 r. więźniowie getta zostali wywiezieni do obozu w Boguszach, a stamtąd – do stycznia 1943 r. – do niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych, w których uległa Zagładzie (do Treblinki w grudniu 1942, następnie do Auschwitz).

Bibliografia
Drukuj