Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w parafii kłobuckiej pochodzą z końca XVIII w. W owym czasie na obszarze parafii mieszkało 13 rodzin żydowskich, jednak w samym mieście nie mógł mieszkać żaden Żyd, ponieważ władający Kłobuckiem paulini nie wyrażali na to zgody.

Intensywne osadnictwo żydowskie zaczęło się dopiero w dobie Królestwa Polskiego. Gmina powstała w 1821 roku. W 1827 r. Żydzi stanowili w Kłobucku już 15% ogółu mieszkańców – było ich 281 na łączną liczbę 1849. Trudnili się w większości handlem oraz drobnym rzemiosłem. W tymże 1827 r. na 574 place w mieście, 11 stanowiło własność żydowską.

W 1850 r. w Kłobucku mieszkało 460 Żydów, stanowiąc 25% ogółu mieszkańców. W 1851 r. wybudowano synagogę i zatrudniono rabina. Utworzono także cmentarz żydowski. Dane z 1857 r. ukazują pierwszoplanowe pozycje Żydów w miejscowym handlu. Na 37 osób zajmujących się kupiectwem, tylko 3 nie były pochodzenia żydowskiego. W rzemiośle zajmowali się przede wszystkim piekarstwem, powroźnictwem i tkactwem bawełny, a także krawiectwem (77% warsztatów) i kapelusznictwem (67% warsztatów). Pod koniec XIX w. Żydzi prowadzili miejscowy browar, młyn i wytwórnię octu. Na początku XX w. w mieście pojawił się Bund. Od 1904 r. w Kłobucku funkcję rabina pełnił Icek Henoch Goldberg[1.1].

W okresie międzywojennym Gmina Wyznaniowa Żydowska w Kłobucku obejmowała swoim zasięgiem także wioski Kamyk, Miedzno, Grabówka, Opatów i część ludności gminy Węglowice. 7 listopada 1919 r. w Kłobucku została założona żydowska kooperatywa „Samopomoc” – stowarzyszenie spożywców. W 1921 r. zrzeszała ona 210 członków. W 1922 r. w mieście istniała szkoła żydowska, do której uczęszczało 65 dzieci. Szkoła była utrzymywana przez gminę żydowską[1.2]. Aktywność polityczna obejmowała działanie takich partii jak Mizrachi, swoje oddziały miały także Ha-Szomer ha-Cair, He-Chaluc i Betar. Aguda liczyła aż 200 członków, prowadziła też szkołę dla dziewcząt, należącą do sieci Bejt Jaakow (100 uczennic).

Jak wynika z zachowanych akt, po wyborach w 1924 r. w skład Zarządu gminy żydowskiej w Kłobucku weszli: Dawid Celrowicz, Moszek Szperling, Jakób Markowicz, Milka Wajsfelner, Lejzor Zajdsztajn, Josek Djament oraz Chaim Mas[1.3]. Z korespondencji zarządu gminy kłobuckiej z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wynika, że w 1925 r. planowano do budżetu z rzezi rytualnej uzyskać 4000 zł. Ministerstwo uważało jednak, że dochód powinien być trzykrotnie wyższy[1.4]. W związku z tym polecono podnieść pensje rabinowi w Kamyku; zwrócono też uwagę, że Moszek Szperling, będąc członkiem Zarządu, nie może brać jako sekretarz poborów w wysokości 200 zł rocznie.

W 1926 r. w gminie było 2400 osób. Zakładano, że wpłynie do budżetu 10 635 zł, w tym z uboju – 4000 zł, ze składek – 4282 zł, ze ślubów – 50 zł, z dzierżawy mykwy – 50 zł, z pokładnego – 100 zł. Na biednych planowano przeznaczyć 100 zł, na sierociniec w Kłobucku – 140 zł, na sierociniec w Kamyku – 10 zł[1.1.1]. Pod koniec roku okazało się, że ściągnięto z planowanych składek zaledwie 50%. Oczywiście rzutowało to na gospodarkę gminy. Długi gminy wynosiły 3765 zł. Między innymi spore zaległości miano wobec rabina Icka Henocha Goldberga, który tu urzędował od 1904 r. Planowane rozchody wyglądały następująco: pobory rabina I. H. Goldberga – 3600 zł rocznie, pomocnika rabina – L. Zelingera 1200 zł, rzezaków – M. Zandercza i Sz. Dawidowicza po 1200 zł.

W 1927 r. ze składek planowano uzyskać 3884 zł, z uboju – 9800 zł. Gmina dysponowała w tym momencie synagogą przy ul. Bóżniczej, mykwą, chederem, ogrodzonym cmentarzem o pow. 592 m. kw. oraz lokalem dla Zarządu. W 1927 r. mykwa uległa spaleniu. Po jej wyremontowaniu została wydzierżawiona. W gestii Zarządu znajdowała się izba dla ubogich przejezdnych Żydów. Przewodniczącym Zarządu był Dawid Zelkowicz, członkami Moszek Szperling i rabin I. H. Goldberg.
Rabin, pomimo że zarabiał miesięcznie 400 zł, odwoływał się od tych poborów, żądając 600 zł. Motywował to faktem posiadania dziewięciorga dzieci. Przypomniano mu więc, że ma dodatkowe dochody ze ślubów, koszerowania pieców i mąki na święta Pesach. Zatwierdzona w 1928 r. taryfa uboju nakazywała pobierać za ubój wołu lub krowy – 4 zł; cielęcia, owcy, kozy – 1,50 zł; indyka – 60 gr; kaczki, kury – 30 gr; gołębia, kurczęcia – 15 gr. Ceny były wyraźnie niższe niż w innych gminach, co wykorzystywali niektórzy okoliczni handlarze i tu bili głównie drób.

W 1929 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oficjalnie usankcjonowało tutejszą szkołę Tarbut, co stanowiło rzadkość w tym okresie. W protokóle kontroli z 1930 r. odnotowano, że w skład gminy wyznaniowej wchodzą Żydzi zamieszkali w Kłobucku, Kamyku i Miedznie; ogółem 2425 osób. Do płacenia składek wyznaczono 363 rodziny, zwolniono z nich 20. Składka wahała się od 2 zł do 300 zł. W roku następnym do płacenia wytypowano 358 rodzin, a zwolniono 24[1.5].

W 1931 r. liczono na wpływy w budżecie w wysokości 18 773 zł. Gmina utrzymywała dwóch rabinów, trzech rzezaków, synagogę, mykwę, cheder, cmentarz. W aktach znajduje się ciekawy dokument wskazujący, że w mykwie opłaty były zróżnicowane. I tak, od mężczyzn pobierano od 30 gr do 5 zł, od kobiet od 30 gr do 1,50 zł[1.6]. Dzierżawcą mykwy był Herszlik Szplit. Jak wynika z protokółu posiedzeń w 1931 r., na czele Zarządu stał Mordechaj Szperling[1.7], członkami byli: rabin I. H. Golberg, I. Działowski, F. Lapides, U. Goldberg, Sz. Frydman, M. Birenbaum, P. Unglik oraz I. Karpin.

W 1931 r. w Kłobucku na 8952 mieszkańców były 1652 osoby wyznania mojżeszowego, w tym 818 kobiet i 834 mężczyzn. Ludność żydowska zamieszkiwała głównie na tzw. starym mieście, gdzie skupiał się handel. Żydzi zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. Tekstyliami handlowali m.in. J. Birenbaum, I. Dudek, F. Friedman, F. Klajnberg, H. Wajnman, R. Wajs; bydłem: Aron i Moszek Rajberowie, J. Rozental, T. Szperling, M. Szperling, I. i Sz. Urling; cukrem: Sz. Kornberg i J. Mendlewicz; drzewem I. Chodak; końmi: M. Ajzner, A. Mass, A. Wajchman; artykułami spożywczymi: M. Ajzner, J. Djament, J. Frajtag, I. Fuks, T. Gutterman, I. Gwóźdź, J. Izraelewicz, Ch. Libicki, J. Markowicz, Ch. Mass, J. Rosental, Sz. Sznajer, I. Wajchman, Sz. Wajss, J. Zygielman; żelazem: Sz. Szajner i A. Zygelman.

W rzemiośle do większych zakładów należy zaliczyć: zakład blacharski D. Bessera; farbiarnie Sz. Rozyna; garbarnie Sz. Choda i Moszka Pelta; zakłady krawieckie K. Mantela, H. Szperlinga, B. Zygelmana; młyn M. Zygielbauma; piekarnie C. Ajznera, J. Fajge, N. Gielkopfa, Ch. Granka, N. Zajchmana, Z. Zygelmana; zakład stolarski J. Gliksmana; tartaki Sz. Friedmana, M. Zygielbauma, I. Choda i D. Urbacha oraz fabrykę wody sodowej I. Unglika[1.8]. Wydatną pozycję zajmowali Żydzi w komunikacji samochodowej. Z trzech firm w miasteczku, dwie należały do Żydów[1.9]. Prawo obrotu czekami PKO miała tylko jedna osoba – Moszek Ajzner[1.10].

Żydzi w Kłobucku mieli swoich przedstawicieli w Radzie Miejskiej, zajmując 6 z 15 miejsc. Istniał tu oddział Kongresu Samopomocy Żydowskiej, w skład którego wchodzili: Aron Frydman, Icek Lewkowicz, Icek Blau, W. Kurchara i Moszek Wajsfeler. Było też Stowarzyszenie Kultur-Liga oraz oddział Towarzystwa Ochrony Zdrowia. W 1932 r. istniała w miasteczku żydowska Kasa Bezprocentowa pod nazwą „Gemitus Chased”, która udzielała drobnego kredytu. Działalność charytatywną prowadziło Towarzystwo Dobroczynności dla Żydów „Bikor-Cholim”. Działał klub sportowy Makabi. W 1931 r. doszło do zajść antysemickich, podczas których zraniono wiele osób.

Z zachowanej statystyki wynika, że w 1932 r. rytualnie ubito 1503 sztuk bydła, 397 cieląt i owiec, 1403 gęsi, 2042 kur i kaczek oraz 462 kurcząt[1.11]. Część mięsa wywożono poza gminę.

W 1933 r. biorąc pod uwagę kryzys gospodarczy i zbiednienie ludności, zaplanowano wpływy na sumę 10 356,40 zł, w tym z uboju 9132 zł, ze składki – 249 zł, ze sprzedaży mac – 342 zł, z pomników – 57 zł, z pochówków – 77 zł. Natomiast rozchody przedstawiały się następująco: pobory rabina I. H. Goldberga – 2380 zł rocznie, rabina L. A. Zelingera – 900 zł. Rzezacy Szmul Dawidowicz z Kłobucka i Szlama Berkowicz z Kamyka otrzymywali po 1800 zł, sekretarz K. Szmulewicz – 148 zł, wożny A. Szperling – 269 zł, pukacz Sz. Granek 90 zł. Na reperację bóżnicy postanowiono wyasygnować 286 zł, dla biednych – 223 zł, na pogrzeby biednych – 154 zł, na zakup macy – 370 zł, na Talmud-Torę – 120 zł[1.12].

W 1937 r. było w gminie wyznaniowej 2001 Żydów. Do płacenia składek wytypowano 234 rodziny, majątek ruchomy wynosił 7536 zł, nieruchomy – 57 770 zł, zadłużenie – 10 179,16 zł. Dominowali Żydzi bezpartyjni. Ostatni przed wybuchem wojny Zarząd utworzyli: Boruch Szperling, Jakub Józef Działowski, Abraham Diament, Wolf Weis, Józef Lejba Żółtobrodzki, Jakub Chada i Mordechaj Szperling.

1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając w ten sposób II wojnę światową. Już pierwszego dnia wojny Kłobuck zajęły wojska niemieckie. Zginęło 15 Żydów. Synagoga została zamieniona na stajnię, a mienie żydowskie – skonfiskowane. 15 września nakazano noszenie białych opasek z żółtą Gwiazdą Dawida. Pod koniec października 1939 r. utworzono Judenrat na czele z Boruchem Szperlingiem (w listopadzie zastąpił go Szymon Merin. Jednym z jego zadań było dostarczanie siły roboczej do obozów pracy na Górnym Śląsku, prowadzonych przez nazistowską Organizację Schmelta. W marcu 1941 r. SS sporządziło listę miejscowych Żydów, doliczając się 2054 osób. We wrześniu 1941 r. zniszczono 150 domów, należących do Żydów.

W październiku 1941 r. Niemcy utworzyli w Kłobucku getto, w którym zgromadzili ponad ok. 1,5 tys. Żydów. Pogłoski o jego likwidacji rozeszły się 21 czerwca 1942 r., powodując wiele prób ukrycia się lub ucieczki. 22 czerwca 1942 r. część uwięzionych zapędzono do miejscowej remizy strażackiej, szczując na nich psy i strzelając do tłumu. Pozostałych przy życiu popędzono do Krzepic, a potem wywieziono do hitlerowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Odmienne losy stały się udziałem jedynie 35 młodych kobiet i jednego mężczyzny, których wysłano do obozu pracy w Sosnowcu, a także 7 fachowców, których pozostawiono wraz z rodzinami w Kłobucku. Wojnę przetrwało ok. 100 osób, ale społeczność nie odbudowała się.

Nota bibliograficzna

• Klobucko, [w:] The Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. II, New York 2001, s. 637.
• Kłobucko, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, t. I, Jerusalem 2009, ss. 322–323.