Historia społeczności

Początek obecności Żydów w Lucynie datuje się na XVI w., zatem tutejsza gmina, podobnie jak cmentarz żydowski należą do najstarszych na Łotwie. Owa najwcześniejsza społeczność salwowała się ucieczką przed wojskami Iwana Groźnego w 1577 r., a następnie powróciła w 1582 roku.

Zasadniczy wzrost obecności Żydów w Lucynie nastąpił w XIX w., wraz w wprowadzeniem w guberni witebskiej aktów zabraniających Żydom zamieszkiwania we wsiach i majątkach ziemskich. W 1847 r. tutejsza gmina liczyła 2299 osób, a po półwieczu, w 1897 r. – 2803 osoby (54,5% ogółu mieszkańców). Utrzymywano się głównie z handlu zbożem i drewnem, a także rzemiosła, zwłaszcza krawiectwa. Wielu Żydów pracowało także w rolnictwie. Warto podkreślić, że w drugiej ćwierci XIX w. ok. 60 rodzin żydowskich z Lucyna wyemigrowało w okolice Chersonia i Jekaterynosławia, aby tam zająć się rolnictwem.

Lucyn stanowił ważne centrum nauk religijnych, w międzywojniu zwane nawet „Jerozolimą Łotewską”. Zasłużyły się tu zwłaszcza spowinowacone ze sobą rody rabinackie Cyjoni oraz Don Ichje (Don Jachia), piastujące godności rabinów Lucyna aż do Zagłady. Przy ulicy zwanej Synagogalną stała Wielka Synagoga oraz trzy domy modlitwy. Domy modlitwy funkcjonowały także w innych miejscach miasta. W 1907 r. rodzina Cyjoni otworzyła własne wydawnictwo religijne; działało ono do 1940 r. pod kierownictwem Bencjona Don Ichje (ofiary Zagłady). Funkcjonowała również drukarnia Wolfa Suera. Edukacja świecka zaczęła się wraz z uruchomieniem w 1865 r. prywatnej szkoły dla chłopców.

W okresie pierwszej wojny światowej setki miejscowych Żydów wyjechało do Rosji, a ich domy zostały splądrowane, gdy miasto przechodziło z rąk do rąk. Na ich miejsce napłynęła z kolei fala Żydów z zachodniej Łotwy i Litwy. Ostatecznie w 1920 r. w Lucynie było ok. 2 tys. Żydów, znajdujących się w złej sytuacji ekonomicznej, a utrzymujących się dzięki pomocy Jointu. Powojenny kryzys sprzyjał dalszej emigracji.

W 1935 r. ludność żydowska Lucyna liczyła 1518 osób – 27% mieszkańców. 10 na 20 członków rady miejskiej było Żydami. Większość dzieci uczęszczała do istniejącej od 1918 r. szkoły publicznej z językiem hebrajskim. Dzięki temu wielu miejscowych władało biegle tym językiem; z Lucyna wywodziło się też wielu nauczycieli hebrajskiego. Działała również żydowska szkoła handlowa. Wśród partii popularnością cieszył się Bund. Istniał też oddział lewicowego towarzystwa kulturalno-oświatowego Arbeithaim. Z biegiem lat coraz większe poparcie zyskiwali syjoniści. Swoje oddziały w Lucynie miały Betar oraz rewizjoniści.

Żydzi tworzyli miejscową inteligencję. Należeli do niej lekarze: Samuel Gurewicz, Sara Herman; dentyści: Estera Lewin, Goda Falkowa-Hnoch; adwokat Szlomo Gurewicz.

Żydzi przodowali w handlu i usługach. Należało do nich 191 z 302 podmiotów gospodarczych w Lucynie. Karczma należała do Basi Bobrowej, jadłodajnia – do Chany Lutkin, herbaciarnie – do Mariaszy Falkin i Chany Robinson. Właścicielami hoteli byli Zalman Locow i Chana Feinstein. Księgarnia należała do Lejba Swobody, sklep papierniczy do Borucha Bunimowicza. Właścicielami sklepów spożywczych byli: Dwojra Cylewicz, Naftali Gasul, Małka Gurewicz, Micha Moltinski, Abram Żmuda, Chana Merkin, Ruwen Manoim, Rywa Super, Pinchus Lgow, Chawa Liwszyc i 33 inne osoby. Artykułami rolnymi handlowali Tejtelbaum, Hanza i Naglis. Śledzie sprzedawali Hirsz Isemin i Josel Drujan, cebulę – Liba Hajmow, mąkę – Elka Zelikman, Chaim Nagli, Wolf Maron, Pinchus Kagan, Lejba Jankel, Boruch Mańkow. Piekarnie i cukiernie należały do Sory Jawicz, Chaima Kochanowa, Chaima Swierdłowa i in. Sklepy mięsne – do Dawida Supera, Chany Czerfas, Notela Sandlera, Buni Super. Winem i wódką handlowali Ejda Basz, Nechama Gurewicz, Dawid Gamza. Browary należały do Bencjona Mełameda i Kasriela Lotkina. Owocami handlowała Sora Cijun. Rowery sprzedawali Zalman Trupin oraz Hirsz Rysin, zegarki – Zamuel Suer, Mera Drujan i Menachem Kagan. Drobnymi wyrobami żelaznymi handlowali: Fajwisz Mowszowicz, Szyfra Drujan, Mera Drujan, Izydor Drujan, Hirsz Drujan, Mańka Lewina, Mera Majofis, Sora Tejtelbaum i in. Meblami handlował Aaron Gamza. Sklepy z tekstyliami należały do Minuchy Entina, Abrama Lewina, Eliasza Awerbucha oraz do innych 12 Żydów. Żydzi byli też właścicielami trzech sklepów z gotową odzieżą, czterech sklepów, w których sprzedawano nakrycia głowy, siedmiu sklepów obuwniczych, 11 sklepów z artykułami skórzanymi. Zorde i Leja Bermanowie byli właścicielami sklepu z drobiazgami. Naftali Lewin i Dawid Egnus sprzedawali tapety, Naftali Słoboda i Gejwusz Gilewicz – farby, Szapsel Freiberg – wyroby z drewna. Izrael Puternik handlował sianem, Kasriel Lotkin – szybami i szkłem, Izrael Tawiew i Ruwin Hnoch – ziarnem. Do Zalmana Suera należał sklep z radiotechniką oraz kino „Lucia”. Do Żydów należało także kąpielisko (Pinchas Żorde), jeszcze jedno kino (Zalman Krup), łaźnia (Icchak Teitelbaum). W mieście było osiem zakładów fryzjerskich, w tym cztery żydowskie.

W 1938 r. wielki pożar miasta zniszczył 212 domów i 117 sklepów – 95% należało do Żydów.

W 1940 r. Łotwa znalazła się pod okupacją sowiecką. Przedsiębiorstwa zostały upaństwowione. Część Żydów przeniosła się wówczas do Dyneburga i Rygi. W nocy z 13 na 14 czerwca 1941 r., jeszcze przed napaścią Niemiec na ZSRR, aresztowano i wywieziono z miasta 130 osób. 30 z nich było Żydami. Byli to członkowie rodzin Gamzów, Bunimowiczów, Teitelbaumów, Lotzowów, Rywkinów, Cemelów, Krupów i in. Wszystkich mężczyzn oddzielono od kobiet na stacji kolejowej. Po kilku miesiącach ciężkiej wędrówki dotarli oni do Wiatłagu (obwód kirowski w północno-wschodniej Rosji europejskiej). Michał Cemel oraz Aron Ber Gamza zmarli jeszcze przed wyrokiem sądu w 1942 roku. Hirsz Rywkin umarł w kwietniu 1943 roku. Morduch Bunimowicz został wypuszczony na wolność, ale zmarł w Wiatłagu jeszcze w 1943 roku. Kobiety i dzieci zostały wywiezione do Kraju Krasnojarskiego.

Wojska niemieckie wkroczyły do Lucyna 3 lipca 1941 roku. Następnego dnia spośród ludności miejscowej została naprędce utworzona „Samoobrona”. Zaaresztowała ona wszystkich nie-miejscowych Żydów, którzy uciekali przed Niemcami, a także osoby spoza Lucyna, niebędące Żydami, uznane przez „Samoobronę” za aktywistów sowieckich. Schwytanych wtrącono do więzienia, gdzie byli bici i głodzeni. 10–11 lipca 1941 r. specjalnie powołana „komisja” szczegółowo przesłuchała ponad sto osób, Żydów i nie-Żydów. 25 z nich w nocy z 14 na 15 lipca rozstrzelano w pobliżu cegielni w Lucynie.

W połowie lipca 1941 r. w mieście zostało utworzone getto. Znajdowało się pomiędzy ulicami 1. maija, Baznīcas, Rekašova i Mazā Ezerkrasta. Członkowie „Samoobrony” wchodzili do domów żydowskich, żądając od mieszkańców przeniesienia się do getta, biorąc tylko najpotrzebniejsze rzeczy. Uwięziono ok. 800–900 osób. Pod koniec lipca 1941 r. więźniowie getta otrzymali zezwolenie na zabranie z domów tego, co nie zostało dotąd zrabowane przez Niemców.

Pod koniec lipca 1941 r. z getta zabrano 35 Żydów w podeszłym wieku, wśród nich rabina Lucyna Bencjona Don Ichje. Zostali oni rozstrzelani na skrzyżowani dzisiejszych ulic Liepājas, Parku i Rūpniecības. Po latach szczątki przeniesiono na cmentarz żydowski. Rabin został pochowany oddzielnie. Taki był kres rodu rabinów Don Ichje, piastującego funkcje przez 150 lat. W tym samym okresie, w pobliżu chutoru, należącego do Żyda Laudersa, rozstrzelano 11 Żydów, których ciała natychmiast pogrzebano na miejscu. Dopiero po latach pochowano ich w mogile zbiorowej.

17 albo 18 sierpnia 1941 r. w gmachu gimnazjum łotewskiego zebrano wszystkich policjantów z miasta i okolic. Wybrano „najodważniejszych”, po czym przewieziono ich do miejsca egzekucji na Pohulance nad jeziorem Cirma. W tym samym czasie spośród więźniów getta wybrano 50 zdrowych mężczyzn. Gdy wykopali oni doły, samochodem przywieziono 50 starców, a potem jeszcze 100 Żydów. Wszyscy zostali rozstrzelani. Po przybyciu kilku kolejnych grup więźniów (Żydów informowano, że jadą do pracy w Rogówce), zgładzono łącznie 600 z 700 przetrzymanych w getcie. W trakcie egzekucji 7 osób zdołało uciec, ale natknęły się na policjanta, który ich je zastrzelił (wystrzelił aż 30 kul). Po wojnie policjant ten został za to skazany na 25 lat pobytu w łagrze; w ZSRR zawieszono wówczas czasowo wykonywanie kary śmierci.

Pozostałych Żydów rozstrzelano później w pobliżu wsi Dzerkali (data nieznana) oraz pod wsią Kotany (13 listopada 1941). Ostatni akt rozegrał się 2 kwietnia 1942 roku. Wówczas w Lesie Garbarskim rozstrzelano pozostałych jeszcze przy życiu fachowców – lekarzy, szewców i innych.

Po wojnie w Lucynie zamieszkało ok. 100 Żydów, którzy przetrwali na wschodzie. Z czasem liczebność ich stopniała, zwłaszcza wskutek emigracji do Izraela w latach 70. XX w. W 2017 r. w Lucynie było jeszcze ok. 12 Żydów.

W tekście wykorzystano znaczne partie tekstu Mejera Melera Daugavpils, stanowiącego rozdział książki Miesta naszej pamiati. Jewriejskije obszcziny Łatwii, unicztożiennyje w Hołokostie. Tekst książki został udostępniony POLIN przez Muzeum „Żydzi na Łotwie” w Rydze (Muzejs “Ebreji Latvijā”) któremu serdecznie dziękujemy.

Bibliografia: