Historia społeczności

Pierwsza wzmianka o Żydach w Łańcucie pojawiła się w 1554 roku. W 12 lat później mieszkało tu 5 rodzin żydowskich, czyli ok. 30 osób. W latach 70-tych XVI w. właściciel miasta Krzysztof Pilecki zakazał Żydom posiadania domów w mieście i zajmowania się handlem oraz rzemiosłem. Zakaz ten został potwierdzony w 1613 r. przez króla Zygmunta III Wazę. Pomimo tego zakazu w 1624 r. mieszkało tu 18 rodzin żydowskich.

W początkach XVII w. istniała tu już zorganizowana gmina żydowska, posiadająca drewnianą synagogę i cmentarz. W 1629 r. Żydzi mieszkali w 4 domach. Mimo iż w XVII w. wielu mieszkańców, w tym również Żydów, zginęło podczas tatarskich napadów, od drugiej połowy XVII w. liczba ludności żydowskiej w Łańcucie systematycznie wzrastała.

Od 1667 r. na mieszkańcach żydowskich ciążył także obowiązek obrony miasta. W 1678 r. mieli już 11 domów w mieście i 8 przy wale miejskim. Po wielkiej epidemii w 1706 r. Żydzi zaczęli zasiedlać puste place i domy wokół rynku. Zachęcał ich do osadnictwa w Łańcucie przywilej z 1722 r., wydany przez jego właściciela Stanisława Lubomirskiego. Gwarantował on Żydom wieczne posiadanie 20 domów przy ul. Żydowskiej, wolność handlu i budowania nowych domów. Pod koniec XVIII w. należało do nich już 47 domów.

Od drugiej poł. XVIII w. w Łańcucie coraz większe wpływy zaczał zdobywać ruch chasydzki. Łańcut był pierwszym miastem, w którym w 1770 r. osiadł cadyk Elimelech ben Eleazar Lipmann zw. Elimelechem z Leżajska po tym, jak postanowił zakończyć swoją kaznodziejską wędrówkę, jaką odbywał wraz z bratem Zusją. Jego pobyt tutaj trwał dwa lata. Towarzyszyli mu uczniowie, z którymi w 1772 r. przeniósł się do Leżajska. 20 lat później w swoją działalność zapoczątkował w Łańcucie cadyk Jakub Icchak ha-Lewi Horowic zwany Widzącym z Lublina, najwybitniejszy uczeń Elimelecha z Leżajska, który ożenił się tutaj z córką miejscowego chasyda Lejba Dimmilesa. Po nim łańcuckim chasydom przewodził Jehuda Arje ben Baruch.

Stara drewniana synagoga spłonęła w 1733 r., została następnie odbudowana. W 1761 r. w jej miejscu wybudowano w stylu barokowym nową, murowaną synagogę. W latach 1758–1767, rabinem był Cwi Hirsz Meizlich. Po nim urząd ten objął Mosze Lipszitz, zaś potem jego syn Cwi Hirsz Lipszitz.

W 1765 r. mieszkało tu 829 Żydów. Kilka lat później, w 1772 r., Łańcut znalazł się w zaborze austriackim. W 1773 r. w synagodze umieszczono stiukowy herb austriacki – dwugłowego orła, co Polacy odebrali jako akceptację rozbioru Polski. Do Łańcuta dotarły tu wówczas idee Haskali. Owocem tego była m. in. działająca w latach 1788-1792 w Łańcucie szkoła żydowska z językiem niemieckim Jüdische Normalschule, a następnie Jüdisch-Deutsche Schule. Gmina żydowska utrzymywała w mieście szpital, mykwę, mniejszy dom modlitwy zapewne chasydzki, zwany klojzem i oczywiście cmentarz.

W tym czasie, w 1786 r., w okolicach Łańcuta podjęto próbę założenia żydowskiej osady rolniczej. Kahał z Leżajska wystąpił z prośbą o przyznanie ziemi dla 70 rodzin, zapewne chasydów. Władze austriackie zaproponowały niezbyt urodzajne i zbyt odległe od miasta tereny i sprawa upadła.

Ok. 1860 r. kahał założył drugi cmentarz, ponieważ na starszym nie było już miejsca na pochówki. W 1870 r. w gminie żydowskiej żyło 1778 osób, a kahał utrzymywał 2 synagogi.

Otworzenie linii kolejowej oraz rozbudowa przez właścicieli Łańcuta Potockich zakładów produkcji likierów, wody kolońskiej oraz cukrowni sprawiły, że miasto stało się prężnym ośrodkiem gospodarczym i liczba mieszkańców zaczęła wzrastać. W połowie XIX w. w mieście było ok. 20 karczem żydowskich. Liczba ludności żydowskiej systematycznie rosła tak, że w 1900 r. mieszkało tu 1940 Żydów, tj. 40% ogółu mieszkańców, zaś w całej gminie 2588 osób. Żydzi zaczęli odgrywać coraz większą rolę w życiu miasta i angażować społecznie oraz politycznie. Już w 1880 r. Rada Miasta Łańcuta nadała honorowe obywatelstwo Józefowi Kellermanowi, Żydowi z Kańczugi. W 1894 r. powstał niewielki oddział skupiający zwolenników organizacji syjonistycznej Chibat Syjon. Wiadomo, że z Łańcuta pochodził Jakub Fast, ochotnik w Wojsku Polskim, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. Bronił on Warszawy, walczył też pod Dyjatynem – polskimi Termopilami, gdzie na czele 11 kompani odpierał przez 6 godzin atak kawalerii rosyjskiej.

Miasto w 1921 r. liczyło 4518 mieszkańców, w tym 1925 Żydów. W 1910 r. gmina wybudowała nową, okazałą mykwę. Na początku lat 30. ufundowano Ludowy Dom Żydowski.

W okresie międzywojennym duże wpływy miała tu partie syjonistyczne, w tym organizacja młodzieżowa Ha-Noar ha-Iwri oraz stowarzyszenie Tarbut, pod patronatem którego funkcjonowała szkoła dla chłopców, z hebrajskim językiem nauczania. Szkołę dla dziewcząt prowadziło z kolei ortodoksyjne stowarzyszenie Bejt Jaakow. Od 1914 r. funkcjonowało również towarzystwo muzyczne „Ha-Zamir”.

Głównym źródłem utrzymania Żydów w Łańcucie było rzemiosło oraz handel. Żydzi byli właścicielami 2/3 z ok. 250 lokalnych sklepów i kramów. Rzemieślnicy żydowscy zrzeszeni byli w łańcuckim oddziale Centralnego Związku Rzemieślników Żydów w Polsce oraz w Stowarzyszeniu Rękodzielników Żydowskich Jad Charuzim. Działał tu również Bank Ludowy z 301 udziałowcami w 1932 r. oraz Bank Kupiecko-Rolniczy, który miał wówczas 916 udziałowców.

W chwili wybuchu II wojny światowej w Łańcucie mieszkało 2753 Żydów. Część z nich 22.09.1939 r. wypędzono do sowieckiej strefy okupacyjnej za San. W Łańcucie funkcjonował komitet regionalny Żydowskiej Samopomocy Społecznej, obejmujący swym zasięgiem także starostwo jarosławskie i tzw. niemiecki Przemyśl. Na jego czele stał Marcus Pohorille, będący jednocześnie przewodniczącym łańcuckiego Judenratu. W grudniu 1940 r. komitet opiekował się 6 tys. Żydów, z czego około 1300 z nich było w samym Łańcucie, w tym 384 wysiedlonych z Kalisza i Łodzi.

We wrześniu 1939 r. w mieście oficjalnie przestały działać wszystkie kluby sportowe, jedynym wyjątkiem był Klub Sportowy „Trumpeldor" skupiający żydowskich policjantów (strażników porządkowych). Członkowie tego klubu o barwach biało-niebieskich grali w piłkę nożną na targowicy miejskiej jeszcze wiosną 1940 roku.

Getto w Łańcucie utworzono 15.01.1942 roku. Część Żydów 23 czerwca 1942 r przeniesiono do getta w Sieniawie. Likwidację łańcuckiego getta rozpoczęto 1 sierpnia 1942 roku, zaś ostatnie transporty z Żydami łańcuckimi odeszły 18 i 19.08.1942 roku. Około 1100 osób przetransportowano wówczas do obozu w Pełkiniach, gdzie wymordowano chorych, dzieci i starców, zaś resztę wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Ok. 50 pozostałych we wrześniu wywieziono do getta w Sieniawie, gdzie zostali rozstrzelani na cmentarzu w maju następnego roku.

W 1942 r. w 7 egzekucjach na łańcuckim kirkucie Niemcy zamordowali ok. 120 Żydów. Co najmniej 27 ukrywających się rozstrzelali na miejscu, w tym także ukrywających ich Polaków. W sąsiadującej z miastem wsi Czarna 10.08.1942 r. Niemcy zamordowali 11 Żydów, pochodzących z Medyni, i w kolejnej egzekucji w marcu 1943 r. – 13 ukrywających się w lesie.

Z pobliskiej Kraczkowej uratowało się 10 Żydów, którzy po zakończeniu działań wojennych wrócili do swoich domów. W jakiś czas potem zostali napadnięci przez nieznane osoby i 5 z nich poniosło śmierć, a ich domy spalono.