Pierwsza wzmianka o gminie żydowskiej w Łomży pochodzi z 1494 roku. Łomżyńscy Żydzi posiadali już wówczas synagogę oraz cmentarz. W 1556 r. król Zygmunt August nadał przywilej de non tolerandis Judaeis. Większość łomżyńskich Żydów przeniosła się wówczas do pobliskiej Piątnicy. Z czasem zakaz osadnictwa żydowskiego w Łomży był wycofywany. W 1598 r. król Zygmunt III Waza wydał przywilej, w którym zezwalał Żydom na pobyt w mieście, jednak nie dłużej niż trzy dni.

Materiały źródłowe potwierdzają istnienie w II połowie XVI w. skupiska żydowskiego w Łomży. W tym czasie Żydzi zaczęli odgrywać coraz ważniejszą rolę w miejscowej gospodarce. Na przełomie XVI i XVII w. doszło do kryzysu gospodarczego w miastach mazowieckich oraz do zaostrzenia się rywalizacji między kupcami i rzemieślnikami chrześcijańskimi i żydowskimi, co w 1598 r. zaowocowało ponownym wypędzeniem Żydów z Łomży. Część z nich osiedliła się ponownie w Piątnicy, a część zasiedliła pobliską wieś Rybaki nad Narwią, która z czasem stała się dzielnicą żydowską Łomży.

W 1808 r. odnotowano w Łomży 157 Żydów, którzy stanowili 10,4% mieszkańców miasta. W okresie wojen napoleońskich dostawami dla wojsk francuskich trudnili się również Żydzi łomżyńscy. Najbogatszym z nich był Judka Blumowicz. Wystawił on największy dom w mieście, w którym miał zatrzymać się sam Napoleon podczas wyprawy na Rosję. W okresie Księstwa Warszawskiego miejscowi Żydzi otrzymali zgodę na ponowne ustanowienie gminy żydowskiej. Jej siedziba mieściła przy ul. Woziwodzkiej, między miastem a dzielnicą żydowską na Rybakach. W tym okresie łomżyńska gmina była uboga i korzystała z usług rabina Zeewa Wolfa ze Śniadowa, nie będąc w stanie zatrudnić własnego.

Założenie własnego cmentarza nastąpiło w I połowie XIX w., choć nie ma pewności, kiedy dokładnie to miało miejsce. Janusz Szczepański podaje dwie daty: 1822 r. lub 1833 rok. Przemysław Burchard w Pamiątkach i zabytkach kultury żydowskiej w Polsce podaje rok 1820. Do czasu powstania cmentarza łomżyńscy Żydzi chowali zmarłych na cmentarzu w Śniadowie.

Za czasów Królestwa Polskiego władze kontynuowały politykę rządu Księstwa Warszawskiego w zakresie tworzenia w większych miastach rewirów żydowskich. W Łomży nie powiodła się jednak próba wydzielenia dzielnicy żydowskiej. Planowano utworzenie rewiru w obrębie ulic Żydowskiej, Kaznodziejskiej, Woziwodzkiej i Rybaków, jednak zamierzeń tych nie zrealizowano. Zachowała się korespondencja z tego okresu pomiędzy komisarzem Obwodu Łomżyńskiego a namiestnikiem Józefem Zajączkiem, w której komisarz proponował utworzenie rewiru w wyżej wymienionych granicach. W odpowiedzi łomżyńscy Żydzi wystąpili do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji z prośbą o zgodę na zamieszkiwanie w centralnej części miasta. Prośbę motywowali tym, że prowadzą handel, który ma duże znaczenie dla miejscowej gospodarki, mówią po polsku i nie odróżniają się strojem od pozostałych mieszkańców. W odpowiedzi Józef Zajączek zezwolił Żydom na mieszkanie na terenie całego miasta.

W 1822 r. w mieście mieszkało 977 Żydów, tworzących 197 rodzin. Do Żydów należało 45 domów. Społeczność żydowska musiała się wzbogacić w szybkim tempie, ponieważ w tym okresie niektórzy Żydzi płacili wyższe komorne i zajmowali lepsze domy niż pozostali mieszkańcy, na co skarżyli się miejscowi urzędnicy. W 1827 r. w Łomży mieszkało 948 Żydów, którzy stanowili 29% społeczeństwa łomżyńskiego (ogólna liczba mieszkańców – 3265), w 1857 r. w mieście żyło 2608 Żydów, przy ogólnej liczbie mieszkańców 5881; stanowili 44,3% społeczeństwa.

W I połowie XIX w. Żydzi zajęli dominującą pozycję w życiu gospodarczym Łomży. Na początku lat 40. XIX w. do najbogatszych kupców należeli: Moszko Koliński, Eliasz Lewkowicz (towary kolonialne); Jankiel Kokoszka (towary zagraniczne); Mendel Goldman, Icko Lewkowicz, Josef Nathan Kohn (towary łokciowe); Lejbko Kufman, Chaskiel Jakobi Nejman, Kiwe Jakobi Nejman (towary zagraniczne i norymberskie). Wśród Polaków trudniących się handlem w tym czasie wymienia się Jana Trzaska i Jana Rostaniewskiego. W 1842 r. 26 Żydów trudniło się handlem wiktuałami, 24 – handlem tzw. norymberszczyzną (galanteria, grzebienie, spinki itd.), 19 – handlem solą, 12 – handlem towarami łokciowymi, 9 – handlem rybami, 8 – handlem żelazem, 4 – skórami, 4 – wyrobami szklanymi. Trzynastu było kramarzami. Wśród tych ostatnich wymienia się: Izaaka Lewina Flataua, Icka Bramssola, Dawida Ickiewicza Lewkowicza, Berka Izraelowicza Flataua, Meiera Rafałowicza Kolniaka (towary łokciowe); Szaję Naimana Jakoba (towary łokciowe i norymberskie); Izaaka Kacpra Flataua, Jankiela Budkowicza Gutmana, Lejbę Białostockiego, Icka Fersztenberga, Szlamę Ickowicza Asza (towary łokciowe i krajowe); Szymona Lewina Gruszkę, Wolfa Herszkowicza Ptakusa, Fajbę Herkowicza Gabowicza, Mejera Herszkowicza Perka, Hersza Wolfowicza, Kupielskiego, Judkę Lewina Krajewicza, Lejbę Moszkowicza Bursztyna, Mendla Berkowicza Zacharewicza Rozenbauma, Gerszona Szczygłowicza Różę, Chaima Herszkowicza Lewko, Szymona Abramowicza Kaca, Hersza Lejbowicza Flataua. Ludność żydowska trudniła się także rzemiosłem, przede wszystkim tzw. lekkim. W 1842 r. w Łomży odnotowano 42 żydowskich krawców (wobec 46 Polaków), 19 szewców (42 Polaków), 18 piekarzy (20 Polaków), 9 rzeźników (19 Polaków), 5 czapników (5 Polaków), 5 blacharzy (5 Polaków), 4 szklarzy (brak Polaków).

W latach 1840–1846 wybitnym łomżyńskim rabinem był Beniamin Diskin. W 1842 r. podejmował on w Łomży sir Mojżesza Montefiorego, który jechał do Petersburga z petycją odnośnie spraw żydowskich w Łomży. Sam rabin Diskin został zaproszony przez władze carskie do uczestnictwa w Radzie Rabinów z całej Europy, która zebrała się w Petersburgu w 1843 roku. W 1867 r. urząd rabina w Łomży objął Eliahu Chaim Maisel, który uznawany był za jednego najwybitniejszych rabinów rosyjskich. W Łomży założył kasę Pidjon Szwujim, ułatwiającą młodzieży żydowskiej uniknięcie służby wojskowej. Kolejnym znanym rabinem Łomży został Lejba Abramowicz Rakowski, który na skutek konfliktu z chasydami opuścił Płock. W 1880 r. rabinem Łomży został Elizer Symcha Rabinowicz, wcześniej rabin w Suwałkach, autor m. in. Hilchot Erec Israel. Rabinowicz opuścił wkrótce miasto, ponieważ popadł w konflikt z naczelnikiem Łomży, a także z gubernatorem łomżyńskim. W latach 1887–1910 urząd rabina objął Michael Tenenbaum. Był zagorzałym przeciwnikiem syjonizmu, haskali oraz asymilacji. Po jego śmierci, w 1910 r., na urzędzie zastąpił go Jehuda Lejb Gordon, który funkcję tę pełnił do wybuchu I wojny światowej.

Żydzi łomżyńscy wspólnie z Polakami brali udział w dziewiętnastowiecznych powstaniach narodowych. W czasie powstania listopadowego wśród 150 aresztowanych i wtrąconych do więzienia byli bogaci Żydzi: właściciel cukrowni Moszek Nowiński, kupiec Nachman Tykociner oraz lekarz Efraim Edelsztein, który został podany publicznym torturom. Wszyscy trzej zostali uwolnieni po kilku tygodniach za poręczeniem. Za udział w powstaniu 30 Żydów z powiatu łomżyńskiego zostało skazanych na więzienie lub zsyłkę w głąb Rosji.

Pod koniec XIX w. gmina żydowska w Łomży dokonała bardzo ważnej inwestycji. W 1880 r. u zbiegu ulic Senatorskiej i Giełczyńskiej wzniesiono wielką synagogę. Co ciekawe, już w 1832 r. znany architekt Henryk Marconi stworzył dla Łomży projekt synagogi w stylu mauretańskim. Projekt synagogi, jeden z pierwszych i nielicznych w jego dorobku, nie doczekał się jednak realizacji. Przy wielkiej synagodze działała jesziwa. Nie była to jedyna synagoga w mieście. Na przedmieściach Łomży, przy ulicy Ostrołęckiej 90, znajdował się drugi obiekt tego typu.

Na przełomie XIX i XX w. Żydzi stanowili już prawie połowę mieszkańców Łomży. W 1893 r. na 18 346 mieszkańców – 8767 było Żydami (47,8%), a w 1910 r. odnotowano w Łomży 27 671 mieszkańców, w tym 2334 Żydów (44,6%).

U schyłku XIX w. Żydzi dominowali w łomżyńskim przemyśle. Wśród robotników zatrudnionych w zakładach włókienniczych 55% stanowili Żydzi (Polacy 44,3%), wyrobów metalowych – 45% (Polacy 53,2%), wyrobów spożywczych – 47,9% (Polacy 50,7%), wyrobów odzieżowych – 63% (Polacy 34,9%), budowniczych – 38,4% (Polacy 60,9%), w zakładach sklasyfikowanych jako „inne” – 57,4% (Polacy 36,5%). Ogółem Żydzi stanowili 54,2% wszystkich robotników w Łomży (Polacy 43,6%).

Wśród robotników dużą popularnością cieszył się założony w Wilnie w 1897 r. Powszechny Ogólnopolski Związek Robotniczy Bund na Litwie, w Polsce i w Rosji, który postulował rewolucyjną zmianę stosunków społecznych oraz autonomię narodowo-kulturalną Żydów. Największą popularność zyskał w okresie rewolucji 1905–1907, która dotarła także do Łomży. W dniu 3 lutego 1905 r. młodzież z Gimnazjum Rządowego w Łomży złożyła petycję na ręce dyrekcji, w której domagała się m. in. przyjmowania do szkoły wszystkich uczniów bez różnicy wyznania czy narodowości. Hasła rewolucyjne poparła także część uczniów łomżyńskiej jesziwy. Wśród nich dużym zaangażowaniem wyróżniał się pochodzący z bogatej łomżyńskiej rodziny Motel Biały, który zorganizował wśród swoich kolegów koło Bundu, a we własnym domu prowadził zajęcia z teorii socjalizmu oraz ekonomii politycznej. Na przełomie 1905 i 1906 r. dochodziło do coraz częstszych interwencji wojska rosyjskiego. W Łomży 28 grudnia 1905 r. aresztowani zostali działacze Bundu, którzy organizowali strajk powszechny placówek handlowych. Kolejne aresztowania miały miejsce na początku 1906 roku. W styczniu do więzienia trafili znani działacze budnowscy, L. Lewin i J. Tabulnicki. 30 marca 1906 r. aresztowano 26 członków Bundu, którzy zebrali się u szewca Zedki przy ul. Długiej, w domu Andruszkiewicza. Aresztowani (m.in. Izaak Nelken, Izrael Lejkin, Izrael Jarecki z Płocka) kolportowali ulotki w rosyjskich garnizonach. Choć władze carskie stłumiły rewolucję, silnie wpłynęła ona na młode pokolenie Żydów.

Bund nie był jedyną aktywną partią polityczną w Łomży. Coraz silniejsze wpływy zdobywał zrodzony w XIX w. ruch syjonistyczny. To właśnie z Łomży pochodził autor Memoriału Dawida Jankiela Jelenia z Łomży. Jeleń przedstawił w nim swoje przemyślenia na temat możliwości rozwiązania problemu żydowskiego w Królestwie Polskim oraz Europie. Twierdził, że rozwiązanie tego problemu leży w interesie mocarstw europejskich, które powinny pomóc Żydom w powrocie do Palestyny i utworzeniu tam państwa żydowskiego[1.1]. Syjonizm cieszył się szczególnie dużym poparciem u progu I wojny światowej oraz po jej wybuchu. Nadzieje syjonistów ożywiła zwłaszcza deklaracja Balfoura z 1917 r., w której rząd Wielkiej Brytanii opowiedział się za odtworzeniem państwa żydowskiego w Palestynie. Największymi wpływami wśród łomżyńskich Żydów cieszyli się jednak ortodoksi.

W okresie I wojny światowej społeczność żydowska Królestwa Polskiego przyjmowała zazwyczaj postawę wyczekującą, jednak w synagogach modlono się za zwycięstwo Rosji. Łomżyńscy Żydzi, chcąc przekonać Rosjan o swojej lojalności, przekazali armii rosyjskiej 30 łóżek szpitalnych, z tego 15 w pomieszczeniach stowarzyszenia Hacomir. Ówczesny rabin w wielkiej synagodze w obecności wysokich oficerów i urzędników carskich apelował do Żydów o ofiarność i wierność Rosji. Lojalność wobec Rosji została doceniona – dowódca 6. Korpusu podziękował łomżyńskim Żydom za „patriotyczny zryw”.

Wkroczenie Niemców do Łomży  w czasie pierwszej wojny światowej ożywiło nadzieje Żydów na polepszenie ich statusu politycznego, dlatego ogół społeczności żydowskiej witał z entuzjazmem wkraczające do miasta oddziały niemieckie. Zarządzonym przez okupanta niemieckiego wyborom do rad miejskich towarzyszyły duże kontrowersje. Żydów oskarżano o zdradę polskich interesów, Polacy zaś posądzani byli o fałszowanie wyników. W 24-osobowej Radzie Miejskiej, wybranej w marcu 1916 r., znalazło się 10 Żydów. Od 26 listopada 1916 r. w Łomży stacjonował 1. Pułk Piechoty Legionów Polskich pod dowództwem płk. Edwarda Rydza ps. „Śmigły”, a od 29 kwietnia 1917 r. 4. Pułk Piechoty Legionów Polskich płk. Bolesława Roji. Miało to ogromny wpływ na aktywizację społeczeństwa polskiego, Żydzi natomiast oskarżali żołnierzy polskich o rabunki ich sklepów i inne akty agresji. Dostrzegano przy tym, że wśród legionistów byli również Żydzi z Galicji.

W kwestiach politycznych dotyczących Polski Żydzi solidaryzowali się z Polakami. Łomżyńscy Żydzi dołączyli do protestu, który towarzyszył decyzji o przekazaniu Chełmszczyzny i Podlasia Ukraińcom na mocy tzw. traktatu brzeskiego z 3 marca 1918 roku. Rabin Gordon nawoływał w synagodze do protestów, za co na ludność żydowską okupant niemiecki nałożył część kontrybucji, którą zostali obciążeni mieszkańcy Łomży. Łomżyńscy Żydzi manifestowali swoją lojalność wobec Polski przy okazji obchodów rocznicowych, świąt, a także pogrzebów, które stawały się pretekstem do wielkich manifestacji patriotycznych, m.in. 12 listopada 1918 r. wielu Żydów z rabinem na czele wzięło udział w pogrzebie czterech członków Polskiej Organizacji Wojskowej.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości przyniosło zmianę sytuacji politycznej, społecznej i gospodarczej ludności żydowskiej. W pierwszych powszechnych wyborach parlamentarnych w Polsce w 1919 r. udział wzięło 7559 uprawnionych do głosowania łomżan. Na listy żydowskie padły 3394 głosy, w tym ortodoksi i syjoniści (wspólna lista nr 9) otrzymali 2466 głosów; Bund (lista nr 10), Vereinigte (lista 14), Poalej Syjon (lista nr 6) – łącznie 917, a Żydowskie Stronnictwo Ludowe (lista nr 6) – 11 głosów.

W okresie wojny polsko-bolszewickiej ludność żydowska prezentowała różne postawy. 11 lipca 1920 r. Rada Naczelna Zjednoczenia Polaków Wyznania Mojżeszowego wezwała całą ludność żydowską do walki w obronie kraju. Wiadomo, że w Łomży aktywni byli żydowscy komuniści, którzy organizowali wiece i pochody antywojenne, jednak większość społeczeństwa żydowskiego prezentowała postawę lojalizmu państwowego. Ortodoksi potępili bolszewizm i rzucili klątwę na Lwa Tockiego. Młodzież żydowska wstępowała do Armii Ochotniczej w pierwszej fazie konfliktu, lecz następnie masowo uciekała przed poborem do wojska, głównie z powodu problemów z praktykowaniem kultu oraz prześladowania rekrutów żydowskich przez polskich niższych oficerów. Wśród Polaków szerzyły się pogłoski o współpracy Żydów z bolszewikami, co zaowocowało licznymi represjami. Dochodziło do pobić, obcinania bród, a nawet zabójstw.

30 lipca 1920 r. gen. Sosnkowski, minister spraw wojskowych, wobec interwencji posłów i inteligencji żydowskiej, nakazał surowe karanie uczestników antyżydowskich ekscesów. Gdy w pierwszej połowie sierpnia 1920 r. wojska bolszewickie wkroczyły na Mazowsze, były entuzjastycznie witane przez znaczną część społeczeństwa żydowskiego. Żydzi wchodzili do komitetów rewolucyjnych, urzędów oraz wstępowali do milicji ludowej. W opozycji do tej części społeczeństwa pozostawali bogaci Żydzi, z których wielu zostało ograbionych i uwięzionych. Romuald Jałbrzykowski, biskup łomżyński, twierdził, że wśród aresztowanych przez bolszewików dominowali Żydzi. Część łomżyńskich Żydów stanęła także do walki z bolszewikami u boku Wojska Polskiego.

Zgodnie z pierwszym polskim spisem powszechnym z 1921 r., w Łomży na 22 014 mieszkańców – 9131 było Żydami (41,5%). Według drugiego spisu powszechnego w 1931 r. Łomża liczyła 25 022 mieszkańców, wśród których 8912 stanowili Żydzi (35,6%). Co ciekawe, pośród wszystkich żydowskich mieszkańców Łomży jako język ojczysty 8409 osób zadeklarowało jidysz, 403 osoby – hebrajski, a 100 osób – polski.

Wyniki wyborów parlamentarnych z 1922 r. odzwierciedlają sympatie polityczne żydowskich mieszkańców Łomży w latach dwudziestych XX wieku. Największym poparciem cieszyli się ortodoksi oraz syjoniści, którzy utworzyli Blok Obrony Praw Narodowości Żydowskiej i uzyskali 10,7% ważnych głosów w okręgu wyborczym Łomża. Na listy żydowskie ogółem padło 12 660 głosów, tj. 11%. Bund zdobył 507 głosów (0,4% wszystkich głosów w okręgu), Poalej Syjon-Lewica – 628 (0,6%), Ogólnożydowski Narodowy Blok Gospodarczy – 133 (0,1%).

W wyborach do Sejmu w 1928 r. zmienił się układ sił. W Łomży na Blok Mniejszości Narodowych (syjoniści) padło 1676 głosów (17,3% wszystkich ważnych głosów), Ogólnożydowski Narodowy Blok Wyborczy (ortodoksi) – 897 (9,3%), Bund – 790 (8,2%), Poalej Syjon-Lewica – 30 (0,3%). Ogółem na listy żydowskie padło w Łomży 35,1% głosów.

Po przewrocie majowym układ sił politycznych w Łomży uległ znacznym zmianom. W 1930 r. na listy żydowskie w Łomży zagłosowało jedynie 9% wyborców (dwa lata wcześniej 35,1%), największą zaś popularnością cieszył się Bezpartyjny Blok Wspierania Rządu (BBWR). Wejście w życie nowej ordynacji wyborczej z 8 lipca 1935 r., która zamknęła praktycznie drogę opozycji do parlamentu, sprawiło, że większość partii politycznych, zarówno polskich jak i żydowskich, zbojkotowała wybory parlamentarne 1935 i 1938 roku.

W łomżyńskiej gminie żydowskiej przez wiele lat dominowali ortodoksi. Dopiero w 1932 r. w wyborach do zarządu wygrał Poalej Syjon – Cejrej Syjon, który zawiązał koalicję z ugrupowaniem rzemieślników postępowych. W 1936 r. do zarządu weszli przedstawiciele Bundu, którzy uzyskali tyle samo mandatów, ile Aguda, to jest – 4. Organizacja Syjonistów-Ortodoksów zdobyła 3 mandaty, Poalej Syjon – Cejrej Syjon – 2, Syjoniści Ogólni – 1, Kupcy – 1.

Pierwszym rabinem Łomży w okresie międzywojennym był Jehuda Lejb Gordon. W 1925 r. wyjechał on do Stanów Zjednoczonych, żeby zebrać fundusze na rzecz łomżyńskiej jesziwy. W czasie podróży zmarł, a na urzędzie zastąpił go Aron Bakszta, który okazał się zaciętym przeciwnikiem syjonizmu i zwolenników Mizrachi. W 1930 r. rabin Bakszta wyjechał z Łomży. Kolejnym łomżyńskich rabinem został Mojżesz Szackes, który deklarował bezpartyjność, ale wspierał finansowo palestyński fundusz narodowy Keren ha-Jesod.

Bardzo ważnymi aspektami działalności społeczności żydowskiej były spółdzielczość i dobroczynność. W 1922 r. w Łomży powstał Bank Spółdzielczy, który był żydowską spółdzielnią kredytową. W latach trzydziestych akcję zbierania funduszy na rzecz sierot żydowskich prowadziły dwie organizacje charytatywne - Haszgochas-Jesomim oraz Kinder Hejm.

W dwudziestoleciu międzywojennym nastąpił rozkwit kultury żydowskiej. W 1929 r. Biblioteka im. H. Medema (założona w 1906 r. przez Radę Centralną Związków Zawodowych) dysponowała księgozbiorem liczącym 4150 tomów i miała 69 stałych czytelników, a druga żydowska biblioteka w Łomży, Hatchija (założona przez Organizację Syjonistyczną) posiadała zbiór liczący 1643 tomy oraz 98 czytelników. W latach 1921–1939 w mieście ukazywała się żydowska gazeta wydawana w jidysz, „Lomzer Sztyme” (red. A. Domowicz).

Nigdy w Łomży nie udało się założyć teatru żydowskiego, jednak przyjeżdżały tu znane żydowskie trupy teatralne. W 1929 r. w mieście gościł reżyser i aktor Ajzyk Somberg ze spektaklem według Szaloma Asza. W mieście działały jednak amatorskie zespoły, występujące najczęściej z okazji święta Purim. Łomżyńscy artyści występowali m.in. w Ostrołęce, Makowie Mazowieckim, Ostrowi Mazowieckiej oraz Przasnyszu.

Wśród wybitnych twórców związanych z Łomżą należy wymienić Icchaka Iwriego, który wydał, ciepło przyjęty przez krytyków, tomik wierszy Między krwią a krwią. Wśród młodzieży dużą popularnością cieszyły się organizacje sportowe. W Łomży pod patronatem organizacji syjonistycznych działały kluby Kraft i Ha-Poel. Największym zainteresowaniem cieszyły się piłka nożna, lekka atletyka oraz wioślarstwo.

W 1933 r. w Łomży powstał oddział Związku Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski, jako symbol patriotyzmu i przywiązania niektórych członków społeczności żydowskiej do polskiej tradycji niepodległościowej. Lojalność Żydów wobec państwa polskiego manifestowana była poprzez udział w zbiórkach na rzecz Funduszu Obrony Narodowej. W 1937 r. z odezwą do składania ofiar wezwał żydowski Związek Kupców w Łomży. Młodzi Żydzi nie uchylali się także od służby wojskowej. W kwietniu 1939 r. przedstawiciele gminy żydowskiej w Łomży wzywali do wpłat na rzecz Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej. Podkreślano przy tym, że Żydzi zgodnie z odwieczną tradycją wspierają swoją ojczyznę. Z drugiej strony w mieście narastały nastroje antyżydowskie. W 1932 r. starano się przeforsować decyzję, na mocy której osoby pochodzenia żydowskiego miały nie być przyjmowane do Łomżyńskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Wniosek upadł. Odnotowano także ekscesy, do których dochodziło podczas meczów polskich i żydowskich drużyn piłki nożnej.

Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 r., w okolicach Łomży doszło do ciężkiego starcia pomiędzy oddziałami polskimi i niemieckimi. W wyniku ataków powietrznych zniszczona została wielka synagoga. Ostatecznie na podstawie układu o rozgraniczeniu strefy wpływów pomiędzy III Rzeszą a ZSRR, Łomża weszła w skład sowieckiej strefy okupacyjnej.

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, w czerwcu 1941 r., do Łomży wkroczyli Niemcy. W tym czasie w mieście przebywało ok. 1000 Żydów-uciekinierów z Jedwabnego, Miastkowa i Śniadowa. W połowie lipca 1941 r. z rozkazu władz niemieckich powołany został Judenrat, na czele którego stanął Mendel Moszyński, a jego zastępcą został Mendel Koliński. W skład 24-osobowej Rady Żydowskiej weszli m. in. dr Hefner, Jankiel Gałczyński, inż. Mojżesz Rozenthal, Tabulicki. W Łomży powstała także 25-osobowa policja żydowska, której komendantem został mianowany Salomon Herbst. W sierpniu 1941 r. Niemcy utworzyli getto, które swym zasięgiem objęło teren całej ul. Senatorskiej do Zielonego Targu i dzielnicę Rybaki od strony ul. Zielonej.

W dniu 12 sierpnia 1941 r. wszystkim Żydom przebywającym w Łomży rozkazano przenieść się do getta. W efekcie zgromadzono w nim ok. 10 tys. Żydów. W czasie przesiedlenia okupant nałożył na łomżyńskich Żydów wysoką kontrybucję (25 kg złota). Niemcy grozili spaleniem dzielnicy żydowskiej. Nie doszło jednak do tego, ponieważ Judenrat bardzo szybko zapłacił kontrybucję. W okresie od czerwca do września 1941 r. około 3800 Żydów poniosło śmierć z rąk okupanta; ok. 2200 osób (200 – 16 sierpnia, 2000 – 17 sierpnia) zostało zastrzelonych w lasach niedaleko Giełczyna.

Likwidacja łomżyńskiego getta nastąpiła 1 listopada 1942 roku. Szacuje się, że do obozu przejściowego w Zambrowie deportowano ok. 8 tys. osób. Po likwidacji obozu, 10 stycznia 1943 r., większość łomżyńskich Żydów została przetransportowana do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.

Nota bibliograficzna

• Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 67.
• Lomzha, [w:] Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, t. 2, red. S. Spector, G. Wigoder, New York 2001, s. 747.
• Sefer Zikaron Le-Kehilat Lomza, red. Y.T. Lewinski, Tel Awiw 1952.
• Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX i XX wieku, Pułtusk 2005.