W Międzyrzecu Podlaskim, mieście położonym przy znaczącym szlaku handlowym łączącym Brześć z Warszawą, Żydzi osiedlali się co najmniej od 1520 roku[1.1]. W dokumentach z XVI w. mowa jest o 3 kupcach żydowskich z Międzyrzeca: Moszko Abramowiczu, Cadeku Judyczu i Cechmie Szachnowiczu, którzy utrzymywali kontakty handlowe z Brześciem, Chełmem i Lublinem.

Od 1595 r. w mieście działała jedna z pierwszych w Polsce drukarni żydowskich. W latach 20. XVII w. do osób wyznania mojżeszowego należało ponad 30 domów. W 1621 r. tutejsi Żydzi otrzymali od ówczesnego właściciela miasta, Aleksandra Radziwiłła, dodatkowe przywileje. W dokumentach z 1644 r. znaleźć można wzmianki o działającym tu domu modlitwy, znajdującym się w pobliżu południowo-wschodniej części rynku.

Pod koniec XVII w. istniała tu już duża i dobrze zorganizowana gmina, podlegająca kahałowi w Tykocinie. W 1718 r. zbudowano synagogę, mykwę i jatki. Z czasem wykształciła się w tym miejscu dzielnica żydowska, nazywana później Szmulowizną. W 1712 r. wśród 390 osób opłacających podatek było 101 Żydów.

Osadnictwo żydowskie w Międzyrzecu nasiliło się wyraźnie w XVIII w., a w 1827 r. ludność żydowska stanowiła już ponad 65,4% populacji miasta (3012 osób pochodzenia żydowskiego na 4609 mieszkańców). Rozwojowi handlu sprzyjało otwarcie w 1823 r. drogi bitej z Brześcia do Warszawy, a także utworzenie w 1867 r. połączenia kolejowego z Warszawą i Brześciem. W 1886 r. w Międzyrzecu działało 10 domów modlitwy, 45 chederów i szpital żydowski.

Od końca XVIII w. aż do wybuchu II wojny światowej społeczność żydowska Międzyrzeca rozwijała się dynamicznie i wielokierunkowo. W 1790 r. powstały żydowskie cechy rzemieślnicze: krawiecki i kuśnierski, a w 1898 r. związki zawodowe: garbarzy i szczeciniarzy. W 1903 r. na terenie miasta odnotowano istnienie aż 31 zakładów szczeciniarskich.

Od 1829 r. w mieście działał młyn wodny Dawida i Arona Wajnbergów oraz hamernia Lejbka Mintza. W 1831 r. istniały tu już 2 odlewnie miedzi – obie należące do Salomona Cirlesa. W 1880 r. odnotowano, że w mieście działa drugi młyn parowy, którego właścicielem był Szymon Papiernia. W latach 1876–1925 do Żydów należały fabryki zajmujące się produkcją zapałek. W 1887 r. przy ul. Warszawskiej 23 powstała firma „Szeinmel bracia (Srul i Szymon), Fabryka Narzędzi Rolniczych”, która funkcjonowała aż do wybuchu II wojny. Od 1898 r. w mieście działały fabryki obsadek Simchy Minca i Chila Rotsztajna; od 1914 r. – fabryka wag M. Szejnmela.

W 1915 r. Międzyrzec zaczął korzystać z własnej elektrowni. Prąd dla miasta produkowali bracia Finkelsztajn, którzy przed 1910 r. wybudowali młyn parowy przy ul. Brzeskiej, a w 1915 r. otworzyli przy nim elektrownię. Od 1930 r. firma działała pod szyldem Elektrownia i Zakłady Przemysłowe, Młyn i Tartak.

W początkach XX w. w Międzyrzecu działał przez pewien czas drukarz Jaakow ben Abraham, znany jako „sprzedawca książek z Międzyrzeca Litewskiego”, który później opuścił miasto i przeniósł się do Frankfurtu nad Menem. Przed 1914 r. powstała tu drukarnia, zlokalizowana przy ul. Jatkowej 10. Założył ją i przez wiele lat prowadził Jeszaja Josef Rogożyk, który wydawał książki i czasopisma po polsku i w jidysz.

Żydowscy mieszkańcy miasta nie zaniedbywali także kulturalnej strony życia. Od 1905 r. aż do II wojny światowej w mieście działała orkiestra dęta Mendla Szpilmana „Klezmera”[1.2]. Od 1912 r. można było korzystać z bibliotek – Międzyrzeckiej Gminy Żydowskiej oraz Towarzystwa Popierania Bibliotek i Czytelni. W późniejszych latach powstały także: Biblioteka Brenera, Biblioteka Grojera, Biblioteka im. I. L. Pereca oraz kilka mniejszych.

Tutejsza społeczność chętnie gościła trupy teatralne, organizowano także spotkania ze znamienitymi pisarzami żydowskimi. Międzyrzec odwiedzili m.in. Szalom Asz i Icchok Lejb Perec.

W Międzyrzecu od 1913 r. zaczęło działać kino „Iluzjon” należące do Jankiela Rajszego Zilberberga.

W dwudziestoleciu międzywojennym ludność żydowska nadal stanowiła największą grupę etniczno-wyznaniową w mieście (ok. 65% mieszkańców). Większość, bo aż 180 z 201 domów w mieście należało do żydowskich właścicieli. Głównym zajęciem Żydów pozostawał handel. W mieście działało ok. 90 żydowskich sklepów, wiele osób utrzymywało się z wyrobu pędzli i szczotek metodami tradycyjnymi. Liczne były garbarnie. W 1898 r. garbarze założyli swój związek zawodowy. W mieście funkcjonowały ponadto wytwórnie piór, drutu, żarówek. W 1925 r. działały tu także 3 młyny, kilka kaszarni i olejarni.

Od lat 20. przyjeżdżający do Międzyrzeca Żydzi mogli zanocować w hotelu W. Kozesa przy ul. Lubelskiej lub J. Sobelmana w rynku. W następnym dziesięcioleciu miastu przybyły także kolejne – obok działającego od 1914 r. zakładu Chaima Kronharca – zakłady fotograficzne: otworzyli je G. Obersztern oraz Izak Feldman.

W mieście praktykowali lekarze i dentyści, działały składy apteczne. Swoje usługi oferowały akuszerki, prawnicy i adwokaci. Razem z przedstawicielami innych wolnych zawodów współtworzyli oni żydowską inteligencję Międzyrzeca.

Działała nadal drukarnia Rogożyka, drugą uruchomił J. Lebenglik. W latach 20. obaj drukarze założyli też księgarnie. Rozwijała się prasa żydowska: w latach 1927–1939 wydawano aż 12 czasopism w jidysz. Większość nie utrzymała się dłużej niż rok, ale były też bardziej trwałe wydawnictwa, jak „Mezryczer Wochnblat” (1926–1932), „Mezryczer Tribune” (1928–1932), „Podlasier Cajtung (1932–1937), „Mezryczer Lebn” (1933–1937).

Około 1927 r. w Międzyrzecu pojawiło się drugie kino. Nosiło ono nazwę „Casino”, mieściło się w kamienicy przy Staromiejskiej 28 i należało do H. Cukermana. Trzeci kinematograf Hersz Lejb Cytryn wybudował na starym mieście.

W pierwszej połowie lat 20. w Międzyrzecu powstały organizacje prowadzące działalność społeczną i oświatową, m.in. Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Tarbut”, Kultur-Liga – działająca pod auspicjami Bundu i prowadząca bibliotekę żydowską, a także komórka Towarzystwa Kulturalno-Oświatowego „Frajhajt”, utworzona prawdopodobnie w 1930 r., zajmująca się pracą oświatową wśród dorosłych.

 Po I wojnie światowej wzrosło zainteresowanie międzyrzeckich Żydów polityką: duże wpływy zyskali w mieście bundowcy i folkiści[1.3]. Pod auspicjami partii politycznych w Międzyrzecu działały też żydowskie organizacje młodzieżowe, m.in. syjonistyczna lewicowa organizacja Ha-Szomer ha-Cair oraz Gordonia, afiliowana przy Syjonistycznej Partii Pracy Hitachdut.

Młodzież żydowska Międzyrzeca mogła pobierać edukację w wielu placówkach. W mieście istniały 52 chedery, działała jesziwa oraz religijna szkoła dla dziewcząt organizacji Bejt Jaakow. Kształcić się można było także w prywatnych szkołach świeckich, m.in. w hebrajskiej szkole Tarbutu oraz żydowskim gimnazjum, które od roku szkolnego 1922/23 miało status szkoły państwowej.

W październiku 1939 r., kiedy z miasta wycofywała się Armia Czerwona (po dziesięciodniowej okupacji), wraz z nią uciekło za Bug ponad 2 tys. żydowskich mieszkańców miasta, głównie młodych mężczyzn. W pierwszych miesiącach po zajęciu miasta Niemcy rozpoczęli masowe egzekucje Żydów. W pierwszej akcji eksterminacyjnej rozstrzelali i pochowali w rowie wykopanym wzdłuż ul. Brzeskiej ok. tysiąc osób.

Międzyrzec szybko stał się punktem koncentracji Żydów z okolic; Niemcy wysiedlali ich na Szmulowiznę, dzielnicę zamieszkałą przez najuboższą ludność żydowską. W połowie 1942 r. utworzono getto. Zgromadzono tam – jak podają różne źródła – 17 do 24 tys. osób. W mieście utworzono także duży obóz pracy, w którym wykorzystywano Żydów jako siłę roboczą.

W maju 1942 r. wyruszyły pierwsze transporty Żydów z Międzyrzecza i okolic do obozu zagłady w Treblince. W dniach 25–26 sierpnia 1942 r. Niemcy zgromadzili wszystkich Żydów na rynku. Około tysiąca chorych i niedołężnych rozstrzelali, zaś 11 tys. pozostałych deportowali do Treblinki. W mieście pozostała niewielka grupa Żydów zatrudnionych w miejscowych obozach pracy. Wkrótce do Międzyrzeca przesiedlono grupę Żydów z powiatu radzyńskiego, jednakże już w październiku 1942 r. większość z nich została deportowana do obozów zagłady w Treblince oraz na Majdanku. W grudniu około 550 osób przesiedlono do obozu pracy przymusowej w Trawnikach. Większość z nich zginęła w Treblince w 1943 roku.

Ostateczna likwidacja getta w Międzyrzecu rozpoczęła się  w maju 1943 roku. Kilkaset osób zostało wówczas zamordowanych na miejscu, 3 tys. Niemcy wysłali do obozu zagłady w Treblince. W kolejnych miesiącach wytropili oni i zamordowali ok. tysiąca Żydów, ukrywających się na terenie miasta i w okolicznych lasach. Ostatecznie getto zostało zlikwidowane 17 lipca 1943 roku.

W maju 1943 r., podczas likwidacji getta, Niemcy zburzyli dzielnicę żydowską wraz z budynkami zespołu synagogalnego. Nagrobki z cmentarza żydowskiego wykorzystali do utwardzania dróg oraz do celów budowlanych. Po wojnie na tym terenie powstała nowa dzielnica mieszkaniowa.

W dniach 18 i 19 lipca 1943 r., w odwecie za zamordowanie przez polskie podziemie 2 Niemców, na miejscowym cmentarzu żydowskim niemieccy okupanci rozstrzelali 179 Żydów.

Po wyzwoleniu, w lipcu 1944 r., w Międzyrzecu pozostało jedynie 20 Żydów, którym udało się przetrwać lata okupacji. Ukrywali się oni w samym mieście, a także w okolicznych lasach i wsiach. Do miasta zaczęły też powracać osoby, które uciekły na teren Związku Radzieckiego wraz z Armią Czerwoną na początku wojny oraz osoby, które przetrwały pobyt w obozach.

Także po wojnie, w latach 1944–1946, dochodziło do napaści na Żydów z Międzyrzeca Podlaskiego i okolic. Ofiarami takich zajść byli m.in. Srulek Zylberstein i Genia Adlerstein, zabici w pociągu z Międzyrzeca Podlaskiego do Białej Podlaskiej 18 września 1946 r. przez grupę napastników.

Bibliografia

• Bańkowska A., Jarzębowska A., Siek M., Morderstwa Żydów w latach 1944–1946 na terenie Polski, „Kwartalnik Historii Żydów” 2009, nr 3(231), s. 361.
• Mezritsh le-zecher kedoshe 'irenu, Mezritsh Book,in Memory of the Martyrs of Our City, red. Y. Ronkin, B. Heller, Tel Aviv 1978 [online] https://www.jewishgen.org/yizkor/Miedzyrzec_Podlaski/Miedzyrzec_Podlaski.html [dostęp: 9.04.2021].
• Miendzyrzec Podlaski [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, Nowy Jork 2001, s. 821.
• Międzyrzec Podlaski, [w:] Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, red. P. Burchard, Warszawa 1990.
• Trzciński A., Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990.
• Trzciński A., Sobota J., Cmentarze żydowskie w Międzyrzecu Podlaskim, Lublin 2009.