Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w Nisku pochodzą z końca XVIII wieku. Społeczność rozwinęła się po tym, jak w 1834 r. ówczesna osada została wykupiona przez rodzinę Reinchenbachów. Wtedy to ulokowano w niej siedzibę powiatu. Równocześnie wydano zgodę na utworzenie samodzielnej gminy żydowskiej.

W 1880 r. w Nisku żyło 273 Żydów. W 1900 r. miejscowa gmina żydowska liczyła 972 osoby; posiadała synagogę, ale nie stać jej było na utrzymywanie rabina. W powiecie niżańskim w 1910 r. mieszkało 5658 Żydów, tj. 8,2% ogółu mieszkańców. Wskutek działań wojennych w latach 1914–1915 stan liczebny gminy żydowskiej jednak znacznie się zmniejszył.

W 1921 r. w powiecie niżańskim żyło 3936 Żydów, z czego w samym Nisku mieszkało 409. Społeczność utrzymywała się z handlu i rzemiosła. W mieście działało Stowarzyszenie Kupców, którego prezesem w 1939 r. był Mendel Herzlich oraz Stowarzyszenie Drobnych Kupców.

We wrześniu 1939 r. Niemcy zajęli Nisko. Już 28 września 1939 r. deportowali część miejscowych Żydów za San, do sowieckiej strefy okupacyjnej.

Niedługo potem powstała koncepcja stworzenia w rejonie Niska cieszącego się ograniczoną autonomią „państwa żydowskiego" pod SS. Twórcą tego pomysłu był sam Adolf Eichmann, naczelny „ekspert do rozwiązania kwestii żydowskiej" w hitlerowskich Niemczech. Między 12 a 15 października Eichmann szukał odpowiedniej lokalizacji; odkrył ją właśnie w Nisku nad Sanem. Pierwsze trzy transporty dotarły na miejsce między 19 a 20 października 1939 r. z Ostrawy, Wiednia i Katowic. W pobliskiej wsi Zarzecze założono pierwszy obóz. Obóz nazywał się Durchgangslager bei Nisko i kierował nim sam Eichmann. Przybyli Żydzi musieli sami sobie wybudować baraki do mieszkania oraz wykopać studnie. Pod koniec października do Niska przybyły kolejne transporty z Wiednia i Katowic. Łącznie na te tereny sprowadzono 95 tys. Żydów. Jednak coraz gorsze warunku w obozie, śmiertelność, głód, choroby, a także oddanie transportu kolejowego na potrzeby Wehrmachtu sprawiły, że na wiosnę 1940 r. Niemcy zrezygnowali z koncepcji utworzenia „państwa żydowskiego”. 13 kwietnia 1940 r. obóz w Nisku zlikwidowano. Ci, którzy przetrwali mogli zabrać swoje rzeczy i wrócić do domów.

Część pozostałych w Nisku mieszkańców żydowskich wymordowano na miejscowym cmentarzu, a pozostałych wywieziono do getta w Ulanowie. Jeszcze w październiku 1943 r. w pobliskim Zarzeczu, koło starej cegielni, Niemcy zamordowali ok. 100 Żydów.

Bibliografia

• Nisko, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, New York 2001, t. II, ss. 894–895.