Pierwsze wzmianki na temat osadnictwa żydowskiego w Pilźnie pochodzą z drugiej połowy XVI wieku. Około 1560 r. starosta pilznieński Jan Tarło sprowadził ich do miasta z pobliskiego Tarnowa. Lustracja przeprowadzona w 1564 r. wymienia dwóch Żydów komorników – zwolnionych z płacenia podatków, ale zobowiązanych do pracy na rzecz dworu oraz trzech gospodarzy posiadających liczną służbę[1.1]. Żydzi ci trudnili się głównie handlem i pożyczaniem pieniędzy. W 1576 r. żydowscy mieszkańcy Pilzna zapłacili 6 zł pogłównego. W roku następnym kwota ta wzrosła do 9 złotych[1.2].

W 1577 r. Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Niechętni im mieszczanie, widząc w nich konkurencję, wystąpili do króla Stefana Batorego o zakaz osiedlania się. Król powołał komisję do zbadania sprawy pod przewodnictwem kasztelana bieckiego Mikołaja Ligęzy, która ostatecznie orzekła, iż Żydzi zaczęli „obywatelom przeszkadzać w zarabianiu na uczciwe utrzymanie, czy to w handlu czy innych gałęziach przemysłu z wielką stratą i krzywdą dla mieszczaństwa”[1.3]. Pomimo prób odwołania się od wyroku Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia miasta, a następnie w 1635 r. decyzją rady miasta pozbawieni prawa do prowadzenia handlu na terenie Pilzna. Ów przywilej de non tolerandis Judaeis został potwierdzony przez kolejnych władców: Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1672 r., Jana III Sobieskiego w 1676 r., Augusta II w 1697 r. oraz Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1766 roku.

Zakaz osiedlania się Żydów w Pilźnie obowiązywał formalnie do połowy XIX wieku. Jednak już sto lat wcześniej nie był on rygorystycznie przestrzegany; w 1747 r. na jarmarku lipskim zarejestrowano obecność Józefa Mayera rodem z teoretycznie zamkniętego dla Żydów Pilzna[1.4], a w 1777 r. odnotowano w mieście 19 starozakonnych[1.5]. Niemniej jednak tutejsi mieszczanie pilnie strzegli swoich praw i kiedy starosta pilźnieński Stanisław Piniński w 1760 r. oddał w dzierżawę Żydom prawo do wyszynku w centrum miasta, wystąpili do króla o odszkodowanie w wysokości ponad 10 tys. złotych[1.6].

Ze sprawozdania dla kurii biskupiej sporządzonego przez proboszcza pilznieńskiego ks. Zaborowskiego wynika, że w 1814 r. w Pilźnie nie było Żydów, a w okolicznych wsiach zamieszkiwało zaledwie 9 rodzin żydowskich. W 1830 r. całkowicie zniesiono zakaz osiedlania się Żydów w Pilźnie, a pierwszym wyznawcą religii mojżeszowej, który uzyskał prawo zamieszkania w mieście był balwierz Aron Ader z Dębicy. Wkrótce w jego ślady poszli kolejni współwyznawcy. Spis ludności przeprowadzony w 1880 r. wskazuje, iż wśród 2128 mieszkańców Pilzna żyło 551 starozakonnych, co stanowiło około 26% obywateli miasta[1.1.6].

Początkowo żydowscy mieszkańcy Pilzna należeli do kahału tarnowskiego, z czasem stworzyli samodzielną gminę. W tym celu w 1865 r. zakupiono mieszczącą się przy obecnej ul. 3 Maja parcelę wraz z drewnianym budynkiem, przerobionym następnie na bożnicę. Tuż obok, w 1877 r., wzniesiono budynek mykwy, a w początkach dwudziestolecia międzywojennego cheder. Warunkiem niezbędnym do powołania nowej, samodzielnej gminy było posiadanie przez nią nie tylko własnej synagogi, ale również cmentarza, toteż jeszcze w 1873 r. zakupiono od właściciela pobliskich Strzegocic fragment gruntu przeznaczony na żydowską nekropolię[1.7].

Ostatecznie samodzielny kahał pilźnieński został ukonstytuowany w 1873 r., a na jego czele stanął Aron Seelenfreund. Od 1897 r. przewodniczącym gminy żydowskiej był Mendel Kornhauser (właściciel Pilźnionka – stanowiącego obecnie część miasta), a następnie Rafael Ader. Do czasu urządzenia gminy żydowskiej w Pilźnie sprawy religijne tutejszych Żydów leżały w gestii rabina Becalela Naftalego Chaima Horowitza z Ropczyc[1.8]. Miejscowi przywódcy chasydzcy byli członkami dynastii z Ropczyc[1.9].

Na przełomie wieków wspólnota żydowska w Pilźnie liczyła ok. 700 osób. Obowiązki rabina sprawował wówczas Gerszon Adler, a następnie Dawid Singer i Joszua Adler[1.10]. W latach 1905–1906 społeczność odnotowała znaczny, ale okresowy wzrost liczebny, związany z migracją Żydów rosyjskich do Stanów Zjednoczonych via austriacka Galicja[1.1.9]. Z kolei w okresie 1914–1915 nastąpił znaczący odpływ na emigrację, związany z trudnościami życiowymi i ekonomicznymi okresu wojny[1.1.9]. Następnie, w maju 1915 r., napłynęło aż 12 tys. Żydów – uchodźców z Rosji. W opiece nad nimi wsparły miejscową wspólnotę Joint Distribution Committee oraz Alliance Israelite.

Podstawą utrzymania pilźnieńskich Żydów był tradycyjnie handel oraz, w niewielkim stopniu, rzemiosło. Na 118 sklepów znajdujących się w Pilźnie w międzywojniu, 74 stanowiły własność żydowską, a 29 ulokowanych było w rynku[1.1.8]. Niektóre z nich znajdowały się w kamienicach należących do chrześcijan, a inne w znajdujących się w samym rynku kamienicach żydowskich. Wśród tych ostatnich warto wymienić choćby zabytkową kamienicę Schüssla, zamieszkiwaną wówczas przez dr Rosenberga i jego rodzinę oraz jednopiętrową kamienicę kupca Weissa, ulokowaną w północnej pierzei rynku. Mniejszość Żydów trudniła się rzemiosłem. Wprawdzie nowe przepisy prawne dotyczące cechów rzemieślniczych wprowadzone w drugiej połowie XIX w. zabroniły stosowania w statutach cechowych przepisów religijnych, umożliwiając tym samym wstępowanie Żydów do cechów, jednak niewielu z nich skorzystało z tej okazji[1.11]. Wśród pilźnieńskich rzemieślników okresu międzywojennego było zaledwie 10 Żydów: dwóch blacharzy, dwóch szklarzy, dwóch fryzjerów i czterech piekarzy.

Zdecydowana większość żydowskich mieszkańców Pilzna należała do środowiska ortodoksji – głównie chasydów związanych z dworem cadyka z Bobowej Szlomo Halberstama. Znacznie mniejszą grupę stanowiła postępowa elita, liberalnie podchodząca do przepisów religijnych, złożona głównie z kilku adwokatów i lekarzy. Wyniki wyborów do władz kanału przeprowadzone w maju 1924 r. jednoznacznie wskazują na dominację obozu ortodoksyjnego. Wówczas 140 osób uprawnionych do głosowania wyłoniło zarząd gminy, którego przewodniczącym został Saul Ader, zastępcą Adolf Abraham, a asesorem Majer Lerner – wszyscy związani ze środowiskiem ortodoksji. W kolejnych latach jednak coraz potężniejszą siłą zaczęli stawać się bardzo aktywni syjoniści[1.1.9].

Żydzi starali się również brać aktywny udział w życiu samorządowym miasta. Na posiedzeniu rady miejskiej w 1918 r. wśród 20 radnych znalazło się trzech Żydów, natomiast w wyborach do rady miejskiej w 1930 r. na 48 radnych było 12 starozakonnych[1.1.8].

Początek XX w., a następnie dwudziestolecie międzywojenne, stanowiły złoty okres dla życia społecznego Żydów pilźnieńskich. W mieście powstało wówczas szereg żydowskich organizacji i stowarzyszeń. Wśród nich organizacje skautowe (Akiba, Ha-Noar ha-Cijoni, Ha-Szomer ha-Cair), polityczne (Partia Ogólnych Syjonistów, Mizrachi) czy niezwykle liczne organizacje gospodarczo-kredytowe (Towarzystwo Zaliczkowe, Towarzystwo Kredytowe i Oszczędności dla Handlu i Przemysłu). Ponadto Żydzi posiadali liczną reprezentację w stowarzyszeniach polską. Byli np. niemal połową członków Stowarzyszenie Gospodnio-Szynkarskiego dla Powiatu Pilźnieńskiego w Pilźnie, utworzonego w 1920 roku. Organizacja ta skupiała mieszkańców Pilzna i okolic, zajmujących się głównie prowadzeniem restauracji, karczm, gospód czy szynków.

Pomimo silnej konkurencji w życiu gospodarczym, relacje polsko-żydowskie w mieście układały się bez większych zadrażnień, acz w latach 1918–1919 doszło do wystąpień o charakterze antysemickim[1.1.9]. Atmosfera popsuła się ponownie w latach trzydziestych XX wieku. Wówczas, z inicjatywy środowisk nacjonalistycznych (Stronnictwo Narodowe), rozpoczęto akcję propagującą polski handel polegającą głównie na pikietowaniu żydowskich sklepów[1.1.8].

W okresie dwudziestolecia międzywojennego religijnym przywódcą społeczności żydowskiej w gminie pilźnieńskiej był najpierw Samuel Adler (lata dwudzieste XX w.)[1.12]. Następnie jego miejsce zajął Menasze Horowitz. W 1939 r. w mieście mieszkało 788 Żydów.

Wojna dla mieszkańców Pilzna rozpoczęła się 7 września 1939 r., kiedy to wojska niemieckie zajęły miasto. Wkrótce przystąpiono do niszczenia żydowskich domów i instytucji. 19 września 1939 r. Niemcy spalili szereg żydowskich zabudowań przy ul. 3 Maja – w tym synagogę, łaźnię rytualną oraz cheder. Wkrótce dewastacji uległ cmentarz żydowski. Okupant nakazał utworzyć Judenrat; jego głównym zadaniem było dostarczanie siły roboczej do prac przymusowych. W listopadzie 1940 r. część Żydów została wygnana przez Niemców do Nowego Sącza, skąd w 1942 r. trafili do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu[1.1.9].

W czerwcu 1942 r. Niemcy rozpoczęli organizację getta żydowskiego na terenie starej targowicy – pomiędzy ul. Legionów i ul. Słowackiego. 12 czerwca 1942 r. na cmentarzu żydowskim dokonali egzekucji 12 Żydów niezdolnych do pracy, wyłonionych przez Judenrat. W pilźnieńskim getcie, do czasu jego likwidacji w sierpniu 1942 r., przebywało ok. 1,2 tys. osób, którzy następnie trafiły do getta w Dębicy. Stąd większość z nich (ok. 700 osób) została wywieziona do obozu zagłady w Bełżcu. Część trafiła do obozu w Pustkowie, skąd niektórzy zostali przetransportowani do obozu w niemieckiego nazistowskiego obozu Auschwitz. Niektórym Żydom z Pilzna i okolic udało się uniknąć osadzenia w getcie. Przetrwali oni wojnę głównie dzięki pomocy ze strony Polaków: między innymi małżeństwa Rybów ze Słotowej, Józefy Rysińskiej działającej w Radzie Pomocy Żydom, czy rodzinie Jabłonowskich ze Strzegocic.

Okupacja niemiecka położyła kres obecności Żydów w Pilźnie. Ci, którzy przeżyli wojnę, wkrótce opuścili miasto. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. Pilzno odwiedził rabin Josef Singer – ostatni żyjący mieszkaniec Pilzna, który opuścił miasto w 1939 roku. Duchowny, z pomocą Stefana Garrina oraz Joela Adlera, ponownie wytyczył granice zdewastowanego przez Niemców cmentarza i dokonał jego rekonsekracji.

Wyjątkową pamiątką po Żydach pilzneńskich pozostają rysunki Mechela Zweiga (1928–?), w roku szkolnym 1938/1939 ucznia klasy IV miejscowej szkoły powszechnej. Znaleziono je w początku XXI w., podczas remontu jednego z domów, na strychu, zawinięte w gazetę, ukryte za belką dachową. Namalowane farbami wodnymi 32 prace przedstawiają rośliny, zwierzęta domowe, statki, bałwana z miotłą, dzieci na sankach, a nawet choinkę, pisanki w koszyczku i baranka wielkanocnego oraz piernikowe serce z napisem „Św. Kazimierz” – słowem, cały otaczający świat nieprzeciętnie utalentowanego, wrażliwego dziecka. Ich jedenastoletni autor zginął prawdopodobnie w okresie Zagłady. Niestety, jak dotąd, ten bezprecedensowy zbiór nie doczekał się należytego wyeksponowania[1.13].

Nota bibliograficzna

• Pilzno, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 990.
• Potocki A., Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004.
• Samsonowska K., Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005.
• Szczeklik J., Żydzi w Pilźnie i ich zagłada, „Rocznik Tarnowski” 1995/1996, ss. 223–240.
• Wójcik M., Mechel Zweig i jego rysunki, „Chidusz” 2014, nr 10–11 [online] http://chidusz.com/mechel-zweig-i-jego-rysunki/ [dostęp: 07.09.2015].