Żydzi zaczęli pojawiać się w Przasnyszu w XVI wieku. Jednak właściwy rozwój skupiska rozpoczął się w XVIII wieku. W szczytowym okresie rozwoju, w końcu lat osiemdziesiątych XIX w. liczebność ludności żydowskiej wynosiła około 4,5 tys. osób, co stanowiło ponad 52% ogółu mieszkańców miasta. W kolejnych dziesięcioleciach nastąpił jednak regres demograficzny, spotęgowany stratami w czasie trwania I wojny światowej. W odrodzonej Polsce liczba Żydów mieszkających w Przasnyszu stopniowo rosła, osiągając w połowie 1939 r. około 3 tys. osób.

Kahał przasnyski ukonstytuował się w końcu XVIII lub początkach XIX wieku. W 1857 r. liczył (w postaci dozoru bóżniczego) 1888 wiernych. Istniała w tym czasie drewniana synagoga, murowana od frontu. Mogła pomieścić 1050 mężczyzn w sali głównej i 220 kobiet na balkonie[1.1]. W 1860 r. przystąpiono do budowy bet midraszu, który sąsiadował z synagogą, a znajdował się przy ulicy Bydlęcej, nad rzeką Węgierką. Bet midrasz wybudowano z drewna na podmurówce i pokryto blachą. Miał wymiary 56 stóp na 41 stóp oraz 14 stóp wysokości. W 1859 r. przystąpiono do budowy nowej łaźni. Zastąpiła poprzedniczkę wzniesioną w 1824 roku. Starą synagogę władze nakazały rozebrać w 1886 roku. W tym samym roku wybudowano nową bóżnicę przy ul. Bydlęcej (następnie noszącej nazwę ul. Berka Joselewicza). Przetrwała do I wojny światowej. Została zniszczona przez wycofujących się rosyjskich Kozaków w 1915 roku.

W 1820 r. wyznaczono w Przasnyszu rewir żydowski. Obejmował Końskie Targowisko oraz ulice: Błonie, Zduńska, Mała Warszawska, Kacza. Po zapełnieniu powiększono jego teren o dalsze ulice: Świętokrzyską i Makowską.

Po zniszczeniach wywołanych wojną (1914–1918), gmina żydowska stopniowo odbudowywała infrastrukturę. Dysponowała w okresie międzywojennym: cmentarzem, przytułkiem, łaźnią rytualną, tanią kuchnią. Przystąpiono do odbudowy synagogi. Prace trwały do 1928 roku. Sfinansował je rabin Elijahu Purzycki, który przeznaczył na ten cel 10 tys. zł pozyskanych ze sprzedaży swego domu. Ufundował także okazały aron ha-kodesz. Funkcje rabinów w tym okresie pełnili także: Mendel Lewkowicz (do 1924 r.) oraz Icchak Parzęczewski (1939–1942; wcześniej rabin w Głownie, Łowiczu, Rudzie Pabianickiej).

Istotną rolę w życiu gminy odgrywali zwolennicy ortodoksji, których reprezentowali zwolennicy tradycyjnego judaizmu oraz chasydzi z Góry Kalwarii i Aleksandrowa. Pod względem politycznym grupowali się w oddziale Agudy, który liczył około 200 członków. Finansowali działalność Talmud-Tory. Ich politycznymi adwersarzami byli syjoniści, reprezentujący różnorodne nurty[1.2].

We wrześniu 1939 r., po wkroczeniu oddziałów niemieckiego Wehrmachtu do Przasnysza rozpoczęły się prześladowania ludności żydowskiej. Rozebranych do naga mężczyzn, których obwieszono kolorowymi wstążkami, przy dźwiękach muzyki, Niemcy zmusili do wspólnego tańca z prostytutkami nad rozwiniętymi rodałami przywiezionymi z synagogi. Spalili bóżnicę, domy modlitw i mieszkanie rabina. Jeszcze jesienią 1939 r. 2,6 tys. Żydów wyrzucono z miasta. Włączony bezpośrednio do III Rzeszy Przasnysz stał się judenfrei. Żydzi przasnyscy trafili do w miast Generalnego Gubernatorstwa, głównie Radzymina i Warszawy[1.3].

W 1941 r. założono w Przasnyszu obóz pracy. Jego więźniowie: Żydzi, Litwini i Ukraińcy pracowali przy budowie szosy. Przetrzymywano ich w budynkach klasztoru sióstr felicjanek. Przeciętny stan obozu wynosił 100 osób. W 1943 r. został zlikwidowany, a więźniów przewieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof[1.4].

Nota bibliograficzna

• Przasnysz, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 1031.
• Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005.
• Waleszczak R., Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866–1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999.