Nie wiadomo kiedy dokładnie pojawili się Żydzi w Sokołowie Podlaskim, gdyż nie zachowały się dokumenty miejscowej gminy żydowskiej (Pinkasy). Spłonęły podczas pożarów miasta na przełomie XIX i XX wieku. Prawdopodobnie nastąpiło to pod koniec XVI lub na początku XVII wieku. Z tego okresu pochodzą pierwsze świadectwa zawierające informacje o ich obecności w mieście: z 1650 r. – przywilej księcia Bogusława Radziwiłła – właściciela miasta dotyczący prawa osiedlania się „nowych mieszkańców”, który został ponownie potwierdzony w 1665 roku.

Prawdopodobnie w tym okresie została wybudowana pierwsza drewniana bóżnicza w mieście, założono cmentarz oraz powstał kahał, który zaliczał się do najbogatszych w tej części Rzeczypospolitej Polski. Wokół bóżnicy (nazywanej później starym bejt ha-midraszem) przy ul. Bóżniczej (obecnie Magistracka) znajdowały się domy członków kahału, szpitalik, mykwa oraz wielka synagoga (szul).

Rozwój gminy żydowskiej w dużej mierze był uwarunkowany od nadanych przywilejów i nałożonych na nią podatków przez właścicieli miasta. Żydowscy mieszkańcy Sokołowa od początku zasiedlenia miasta, aż do okresu Zagłady stanowili społeczność hermetycznie zamkniętą, żyjącą w obrębie kilku ulic w części środkowo-zachodniej miasta, w tym wokół dwóch głównych: Długiej i Rogowskiej (obecnie Wilczyńskiego), pomiędzy którymi znajdował się główny rynek w mieście. Ta część miasta była głównie zabudowana niskimi drewnianymi domkami pokrytymi słomą lub papą, a rzadziej blachą. Przypadki asymilacji były bardzo rzadkie.

Największy rozwój gminy oraz wzrost liczby mieszkańców nastąpił w XIX wieku. Duży wpływ na to miało położenie miasta przy szosie drohiczyńskiej – trakcie handlowym wiodącym na wschód. Liczba mieszkańców zmalała na przełomie XIX/XX w., co związane było z emigracją m.in. dużej części członków organizacji politycznych do innych krajów w tym do Argentyny, Palestyny i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Część z nich miała wpływ nie tylko na rozwój gospodarczy miasta, ale również na rozwój kulturalny i polityczny jego mieszkańców. Wielu spośród wyjeżdżających w ten sposób chciała się uchronić przed aresztowaniami ze strony władz carskich, które w 1905 r. dotknęły część przedstawicieli Bundu. Kolejny odpływ ludności, tym razem za chlebem, w latach 1918–1939 związany był ze słabą sytuacją ekonomiczną w mieście, która zmusiła dużą liczbę młodych dziewcząt do wyjazdu np. do Warszawy na służbę[1.1].

W XIX w., w czasie kiedy miasto znajdowało się w granicach zaboru rosyjskiego na czele kahału stał Dozór Bożniczy (zajmował się m.in. sprawami finansowymi gminy), w skład którego wchodzili m.in. rabin i pisarz kahalny. Większość wydatków była pokrywana przez osoby prywatne. Od końca XIX w. do wybuchu I wojny światowej jego pracownikami byli: Alter Rozenblum, Hersz Tuwia Ber, Mosze Moszezon (gabaj bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza) oraz rabin Icchak Zelig Morgenstern. Jego poprzednikami od 1828 r. był rabin sokołowski Abram att Suler, a od w 1853 r. rabinem został Józef Moszkowicz. W okresie międzywojennym sokołowski Rabinat składał się z dwóch rabinów: Icchaka Zeliga Morgenstena i Mordechaja Halbersztata.

Od XIX w. miasteczko było jednym z centrów chasydyzmu na Podlasiu. W mieście działały sztible (małe synagogi) m.in. chasydów z Kocka, Góry Kalwarii, Aleksandrowa i Kałuszyna, w których modlili się miejscowi chasydzi oraz podczas świąt goście przybyli z innych miast i miasteczek. Również obok nich funkcjonowali misnagdzi, z którymi prowadzili zagorzałe spory i kłótnie teologiczne.

W 1855 r. w mieście wybuchła epidemia cholery, która została przywleczona przez żołnierzy rosyjskich z Azji. W jej wyniku, według danych oficjalnych, spośród społeczności żydowskiej miasta śmierć poniosło 56 osób[1.2].

Społeczność żydowską dotykały, a przy tym stopowały rozwój ekonomiczny społeczeństwa, częste pożary w mieście, które spowodowane były gęstą zabudową małych drewnianych domków często pokrytych strzechą. Tylko nieliczne z nich pokryte były blachą, która była oznaką bogactwa.

Do rozpoczęcia II wojny światowej w Sokołowie Podlaskim głównymi miejscami wokół których toczyło się życie społeczności żydowskiej była wielka synagoga i stary bejt ha-midrasz. W mieście znajdowało się około 21 domów modlitw: synagogi, gdzie modlono się dniem i nocą oraz małe bożniczki i domy modlitw, gdzie modlono się podczas szabatów i świąt.

18 sierpnia 1922 r. sporządzono wykaz bożnic i domów modlitwy w powiecie sokołowskim, według którego w Sokołowie znajdowało się pięć bożnic: przy ul. Bóżniczej (obecnie Magistracka), Długiej, Szkolnej (obecnie Kuśnierska) i prywatna – przy ul. Rogowskiej (obecnie Wilczyńskiego). Dzienną frekwencję w sokołowskich domach modlitw ustalono na poziomie 2000 osób[1.3].

Społeczność żydowska w Sokołowie wiodła w miarę spokojne życie do wybuchu pożaru w 1910 r., który zniszczył większość domów w kwartale żydowskim oraz budynków należących do gminy żydowskiej, w tym wielką synagogę i stary bejt ha-midrasz. Odbudowa miasta odbywała się przy pomocy innych okolicznych gmin żydowskich np. z Siedlec, Węgrowa, Kosowa i Sterdyni.

Kolejnym wydarzeniem, które zastopowało rozwój gospodarczy gminy był wybuch I wojny światowej, a następnie wojna polsko-bolszewicka. Wielu spośród Żydów, którzy wysyłali swoje towary do Rosji, straciło nabywców. Dużym problemem w mieście byli też uchodźcy z innych części dawnych ziem polskich. Zapanował też głód. W sierpniu 1915 r. podczas ewakuacji armia rosyjska rabowała i niszczyła własność sokołowskich Żydów. Kozacy opuszczający Sokołów, zorganizowali kilkudniowy pogrom Żydów, podczas którego zostały zniszczone żydowskie sklepy i zabito około 10 Żydów. Następnie, w okresie od sierpnia 1916 r. do 1918 r. w mieście panował okupant niemiecki. W tym czasie panował głód i wybuchały epidemie. Niemcy dokonali spisu mieszkańców jak i ustalili podatki płacone na ich rzecz. W tym samym czasie również gmina żydowska ustaliła stały budżet, z którego planowano odbudować budynki gminne, które ucierpiały podczas ostatniego pożaru. Na jej czele stanęli: Jeszaja Szafran, Mosze Moszezon, Hersz Tuwia Ber, Ch. Sz. Rozenbojm, Jeszaja Landau, Abraham Białylew (sekretarz)[1.4].

Podczas wojny, ogromną rolę w mieście odegrała pomoc amerykańskiego Jointu, który otworzył kuchnię publiczną przy starym bejt ha-midraszu, dzięki której ludność otrzymywała ciepłe posiłki. Organizacja kontynuowała swoją działalność w mieście do chwili zgładzenia jej ostatnich mieszkańców w 1942 roku. W latach 1918–1939 dzięki niej został wykonany remont mykwy przy ul. Bóżniczej. Została unowocześniona: zainstalowano wanny, prysznice i wyłożono ją płytkami.Również ogrodzono parkanem oba cmentarze żydowskiej. Pierwsza wojna światowa przyniosła ze sobą do miasta również elektryczność. Jeszaja Szafran był budowniczym elektrowni w mieście oraz właścicielem młyna.

Już podczas I wojny światowej jak i w pierwszych latach po jej zakończeniu, pomimo ciężkiej sytuacji ekonomicznej, następował powolny rozkwit życia kulturalnego i edukacji zarówno wśród młodzieży partyjnej jak i w chasydzkich sztiblach. W tym czasie powstały 2 biblioteki, aktywne były kółka: recytatorskie, literackie oraz zespoły muzyczne. Następował rozkwit szkolnictwa. Zaczęły powstawać nowe instytucje, m.in. organizowane z inicjatywy lub przez partie polityczne, których działalność po wojnie została zalegalizowana. Wraz z cotygodniowymi targami z Warszawy przywożono nowe szlagiery. W wielkiej synagodze powstał chór, który dawał koncerty np. podczas świąt żydowskich w synagodze w domu rabina. W miasteczku wystawiano również opery o tematyce biblijnej.

Żydzi – mieszkańcy Sokołowa w dwudziestoleciu międzywojennym stanowili największy odsetek ludności żydowskiej w całym powiecie sokołowskim[1.5].

W latach 1919–1939 Żydzi sokołowscy brali czynny udział w życiu politycznym miasteczka, w tym brali udział w wyborach do Sejmu. Podczas wyborów do Sejmu Ustawodawczego w dniu 26 stycznia 1919 r. w Sokołowie Żydowski Komitet Wyborczy zyskał 3% głosów, Związek Ortodoksów – 2%, a Bund – ok. 1% głosów. W kolejnych wyborach w 1922 r. głosowano m.in. na Bund oraz Blok Mniejszości Narodowych RP (7% głosów). W 1928 r. na Blok Mniejszości w Sokołowie głosowało 4%, a także na Bund – 4%. W 1930 r. Poalej Syjon – 10% (ostatecznie lista ta została wycofana), Blok Żydowski – 8%.  W tym samym roku w wyborach do Senatu Blok Żydowski w mieście pozyskał 29% (ogółem 5%)[1.6].

Po wojnie obok Bundu i Poalej Syjon zaczęły powstawać nowe partie polityczne, w tym również wśród Żydów znaleźli się komuniści. Mozaika polityczna była widoczna chociażby we władzach Sokołowskiej Gminy Żydowskiej. Z każdym rokiem również coraz większą popularnością cieszyły się organizacje syjonistyczne. Kiedy w 1921 r. podczas wyborów do Rady Pełnomocników i do Zarządu gminy żydowskiej zostali wybrani sami przedstawiciele ortodoksów, to w 1925 r. ortodoksi zdobyli w Radzie – 67% głosów, natomiast 33% – syjoniści, a w Zarządzie większość zdobyli syjoniści. Sukces syjonistów związany był również z procesem przechodzenia ortodoksów z Mizrachi do obozu syjonistycznego. Ostatnim przewodniczącym gminy żydowskiej przed wojną był Chajim Jekl Szpadl. Żydzi również brali udział w wyborach do Rady Miejskiej Sokołowa. W 1927 r. w wyborach Polacy zdobyli 11 mandatów, a Żydzi 13 (ortodoksi – 5, Poalej Syjon – 3, syjoniści – 4, komunista bezpartyjny – 1).

W 1928 r. z powodu nadużyć Magistratu powołano sześcioosobowe Kolegium i system komisaryczny (3 Polaków, 3 Żydów). Również po kolejnych wyborach w 1934 r. Bund był reprezentowany w Radzie[1.7].

Żydzi sokołowscy poza kilkoma wyjątkami nie wydawali własnej prasy. Informacje na temat życia w sokołowskiej gminie można było przeczytać na łamach prasy wydawanej w Siedlcach oraz w Warszawie. Stamtąd też przywożono gazety, tygodniki żydowskie, w tym organy prasowe różnych partii, które potem czytano podczas spotkań. W Sokołowie, z dostępnych nam informacji wiemy, że została wydana m.in. jednodniówka w jidysz: „Di Tetigkajt fun der TOZ. Obtajlung in Sokolow Podlaski” (biuletyn sprawozdawczy z listopada 1938 r.)[1.8]. Większość czytanych książek i tytułów prasowych pochodziła z bibliotek miejscowych, pełniących funkcję centrów kulturalnych, które w dużej mierze były zakładane przez partie. Od początku XX w. działała tutaj m.in. biblioteka im. Szolema Alejchema założona prze Poalej Syjon, której ogromne zbiory po podziale partii na Prawicę i Lewicę, również zostały rozdzielone i utworzono z nich: Bibliotekę im. Borochowa (Lewica) oraz Bibliotekę im. Brenera (Prawica), które mieściły się na ul. Długiej.

Od początku XX w. aż do zagłady społeczeństwa żydowskiego w 1942 r. w mieście narastał problem antysemityzmu, który w 1905 r. przyniósł fale rewolucyjne z Rosji. Pogłębił się on po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego w 1935 r. wraz ze wzrostem wpływów Narodowej Demokracji (endecji). Nastroje antysemickie najbardziej były widoczne podczas dni targowych, kiedy to nawoływano do bojkotu i zaprzestawano wymiany towarowej z Żydami. Często też podczas dni targowych dochodziło do bójek organizowanych w dużej mierze przez chuliganów spod znaku Narodowej Demokracji. Do większych zamieszek doszło podczas święta Pesach w dniu 27 marca 1937 r. kiedy to podpalono na rynku kilka straganów. Kolejne zamieszki miały miejsce we wrześniu 1937 r. i w lutym 1938 roku.

Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu Niemców do miasta, rozpoczęły się restrykcje wobec Żydów. Wiosną 1940 r. zostały wprowadzone opaski. W sierpniu 1941 r. okupant utworzył getto, które istniało do 22 września 1942 r., kiedy to większość jego mieszkańców została wywieziona do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady – Treblinka II. Zagładę przeżyli tylko nieliczni spośród Żydów sokołowskich. Przetrwali oni albo ukrywając się po aryjskiej stronie (głównie w lasach), albo na terenach ZSRS dokąd uciekli przed Niemcami na przełomie 1939/1940 roku.

Po zakończeniu wojny, w Sokołowie znalazło się ok. 98 osób pochodzenia żydowskiego, które przed 1939 r. mieszkały w mieście lub okolicy. Większość z nich zatrzymała się w jednym budynku, m.in. pilnowali cmentarza żydowskiego przed polskimi sąsiadami, którzy wypasali tam bydło. W związku z trudną sytuacją gospodarczą, brakiem środków finansowych na utrzymanie się (większość produktów przywozili z Lublina) oraz niechęcią Polaków do oddawania mienia żydowskiego właścicielom, Żydzi sokołowscy i z okolicznych miasteczek opuścili miasto. Poza tym nie widzieli sensu pozostawania w miejscu, gdzie wszystko co należało do dawnego świata zostało zniszczone. Na ulicy Bóżniczej z dawnych budynków pozostał tylko budynek starego bejt ha-midraszu. W miejscu wielkiej synagogi pozostał jeden duży kamień. Nic nie pozostało m.in. z dawnej ul. Szerokiej, Szklanej, a ocalałe domy zostały przejęte już przez polskich mieszkańców Sokołowa[1.9].

Martyna Rusiniak-Karwat

Księga Pamięci Sokołowa Podlaskiego dostępna online!

Bibliografia

• Ber-Szalom Ch., Sokolow in dem jorhundert, [w:] Sefer ha-Zikaron Sokolow Podlask, red. M. Geldbart,Tel Aviv 1962, s. 293;
• Białylew A., Sokolow bizn churwn, [w:] Sefer ha-Zikaron Sokolow Podlask, red. M. Geldbart, Tel Aviv 1962, s. 112-115
• Białylew A., Rafałowicz P., Di jidisze kehile in Sokolow, s. 171, [w:] Sefer ha-Zikaron Sokolow Podlask, red. M. Geldbart, Tel Aviv 1962.]].
• Niemirka B., Sokołów w latach 1815–1866 [w:] Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, red. G. Ryżewski, Białystok-Sokołów Podlaski 2006, s. 353
• Rejzman I., Sokolow-Podliaski, [w:] Sefer ha-Zikaron Sokolow Podlask, red. M. Geldbart, Tel Aviv 1962, s. 25; Białylew A., Rafałowicz P., Di jidisze kehile in Sokolow, [w:] Sefer ha-Zikaron Sokolow Podlask, red. M. Geldbart, Tel Aviv 1962, s. 170.
• Rusiniak-Karwat M., Zagłada Żydów Sokołowa Podlaskiego. Świadectwa, [w:] Żydzi na Podlasiu, red. Z. Chyra-Rolicz, R. Tarasiuk, E. Kopówka, Siedlce 2010.
• Zajanej M., Sokolow cwiszn bejde welt milchomes, s. 84; Szpadl A., Sokolow Podlask, s. 313, [w:] Sefer ha-Zikaron Sokolow Podlask, red. M. Geldbart, Tel Aviv 1962.