Żydzi mieszkali w Tomaszowie prawdopodobnie od samego początku istnienia miasta. Już w 1595 r., tj. 26 lat przed lokacją, wybudowano pierwszą drewnianą synagogę. Istniejący stan rzeczy został potwierdzony przez Tomasza Zamoyskiego – ówczesnego właściciela miasta, którzy w przywileju nadanym Żydom tomaszowskim 26.05.1621 r. zagwarantował im osobistą wolność i szerokie swobody ekonomiczne. Nakładając na żydowskich mieszkańców Tomaszowa czynsze i podatki na równi z mieszkańcami chrześcijańskimi, Zamoyski zrównał ich jednocześnie w prawach i przywilejach, w zakresie osiedlania się, uprawiania rzemiosła oraz prowadzenia handlu z innymi obywatelami na terenie swych dóbr. Przywilej ten nadawał też tomaszowskim Żydom prawo do wybudowania synagogi, domu rabina i przytułku dla ubogich oraz prawo nabycia placu na przedmieściu, w celu urządzenia cmentarza. Ograniczając prawo do wystawiania przez Żydów domów przy rynku, Zamoyski zwolnił ich jednocześnie od ponoszenia ciężaru naprawy grobli[1.1].

Prawa i przywileje Żydów tomaszowskich, podobnie jak Żydów zamojskich, znacząco przewyższały przywileje Żydów mieszkających w innych ośrodkach, nienależących do Ordynacji Zamoyskiej, gdzie istniały poważne ograniczenia dla żydowskiego handlu i rzemiosła, a także dla osiedlania się i wznoszenia domów w obrębie miasta, a w szczególności w jego centrum. Jedyne ograniczenie wydane przez Zamoyskiego, związane z liczbą żydowskich domów przy rynku było w praktyce często przekraczane. Nie mogąc budować domów przy rynku, najbogatsi żydowscy kupcy dzierżawili je od chrześcijan, toteż wkrótce zajęli większość posesji ulokowanych w ścisłym centrum miasta. W 1671 r. doprowadziło to do konfliktu pomiędzy tracącą dochody parafią rzymsko-katolicką, a kahałem, który zakończył się podpisaniem porozumienia, zatwierdzonego przez papieża, a zobowiązującego żydowskich właścicieli dawnych chrześcijańskich domów do płacenia daniny na rzecz parafii. Umowa była renegocjowana jeszcze w 1825 roku[1.2].

W 1630 r. powstała w Tomaszowie samodzielna gmina żydowska. Pod koniec 1643 r. było już 60 domów zamieszkiwanych przez Żydów[1.3]. Pierwszym znanym rabinem Tomaszowa był Noach, zmarły w 1644 r., jego następcą zaś – Jakow ber Uri Fewjusz. W kolejnych latach rabinami Tomaszowa byli: Mordechaj, Jehuda ber Nissan (autor dzieła Bet Jehuda), Reuwen Zelig Ber Jakow, Pinchas Ber Mosze Katzenelenbogen, Chaim ber Mordechaj, Elizer Lejzor Halperin (późniejszy rabin Furth w Bawarii), Jehoszua, Mosze ber Jehuda Golin, Natan Nute Kahane-Szapira, Cwi Kirsz Minc oraz Eliezer Pereles[1.4].

W połowie XVII w. dynamicznie rozwijająca się społeczność żydowska została zniszczona najpierw w czasie najazdu wojsk kozacko-tatarskich pod wodzą Chmielnickiego, a następnie przez wojska szwedzkie. Wielu mieszkańców zostało zabitych, zniszczona została także dzielnica żydowska wraz z zespołem synagogalnym[1.5]. W czasie pierwszego z najazdów, w 1648 lub 1649 r. zginął m.in. ówczesny przywódca gminy – Jakow ber Uri Fewjusz. W 1700 r. z mieszkających tu wcześniej 205 rodzin żydowskich zostało zaledwie 18, a tomaszowski kahał był poważnie zadłużony, zalegał z należnymi daninami, czynszami i podatkami[1.6].

W XVIII w. społeczność żydowska w Tomaszowie odbudowała się. W tekstach z tego okresu miasto opisywane jest jako „siedlisko ludności żydowskiej otoczonej chłopami”[1.7]. Głównym źródłem dochodów większości członków gminy był handel, a także wyszynk i rzemiosło. Stopniowo zwiększane były powinności Żydów na rzecz miasta – na początku XVIII w. tomaszowscy Żydzi byli już zobowiązani na równi z chrześcijańskimi mieszkańcami do naprawy grobli, mostów i dróg.

W XVIII w. miasto stało się znane ze względu na mieszkających tu i nauczających rabinów, a w XIX w. Tomaszów stał się silnym ośrodkiem chasydyzmu. Przez pewien czas mieszkał tu słynny cadyk z Kocka – Menachem Mendel Morgenstern, zwany też „Mendełe z Tomaszowa”. Mieszkał tu także cadyk Josef Gryn z Jarczowa, uczeń Widzącego z Lublina, który został jednak zmuszony do opuszczenia Tomaszowa i przeniósł się do Kocka[1.8]. Własną dynastię założyła tu rodzina cadyków Najhausów. W Tomaszowie działało w tym okresie wiele różnych domów modlitwy, należących do poszczególnych grup chasydzkich, pochodzących z Kocka, Turzyska, Radzynia, a także z Galicji – z Bełza i z Nowego Sącza[1.9].

W 1827 r. w mieście zamieszkiwało 1156 Żydów, stanowiąc 43% ogółu mieszkańców. Największe skupisko domów żydowskich znajdowało się w południowo-zachodniej części miasta. Znaczna większość domów (w tym 413 drewnianych i 32 murowane), była wówczas własnością Żydów, bogacących się głównie na handlu wiśniakiem, maliniakiem i miodem, z których słynął Tomaszów. Żydzi byli też właścicielami fabryki płótna, kapeluszy, grzebieni i mydła, a także fabryki fajansu. Głównym źródłem ich dochodów był handel, pośrednictwo, wyszynk, rękodzielnictwo, a także przygrywanie na weselach. W mieście dochodziło w tym czasie do konfliktów na tle ekonomicznym pomiędzy żydowskimi rzemieślnikami, a zorganizowanymi w cechy rzemieślnikami chrześcijańskimi[1.10].

W 1868 r. w Tomaszowie Lubelskim urodził się Pinkas Singer – miejscowy rabin, ojciec późniejszego noblisty – Izaaka Bashewisa Singera. Stąd pochodził również dziadek pisarza – Szmul, będący pomocnikiem w bożnicy.

Po pierwszym rozbiorze Polski, gdy Tomaszów znalazł się w zaborze austriackim, na mocy patentu cesarskiego Żydzi w całym zaborze zostali dopuszczeni do cechów. Uzyskali wówczas prawo utworzenia niemiecko-żydowskiej szkoły wyznaniowej, a żydowscy lekarze dostali pozwolenie na leczenie chorych chrześcijan, ale tylko w tych miejscowościach, gdzie nie osiadł jeszcze lekarz chrześcijański.

W okresie zaboru rosyjskiego, po 1815 r., dzięki położeniu Tomaszowa na granicy zaboru austriackiego i rosyjskiego, tutejsza społeczność żydowska bogaciła się na legalnym i nielegalnym handlu przygranicznym. Żydzi zatrudniani byli także w lokalnym rzemiośle i przemyśle, zajmowali się też aprowizacją dla oddziałów rosyjskich stacjonujących na granicy z Austrią.

W 1898 r. w mieście żyło 4736 Żydów, stanowiących 59% wśród ponad 8 tys. mieszkańców[1.11]. W ich posiadaniu była znaczna liczba domów drewnianych i murowanych[1.12]. W styczniu 1910 r. wśród istniejących w Tomaszowie 730 nieruchomości – 401 należało do Żydów, 102 do Rosjan, zaś pozostałych 227 do Polaków[1.13]. W 1913 r. w Tomaszowie mieszkało niemal 5 tys. Żydów, jednak odsetek ludności żydowskiej w stosunku do chrześcijańskiej obniżył się do niespełna 50%[1.14]. Od 1905 r. działały tu dwa Towarzystwa Pożyczkowo-Kredytowe, z których pierwsze było współtworzone i współzarządzane przez Żydów i Polaków, drugie zaś przez samych Żydów[1.15]. 

W okresie tym w Tomaszowie zakładane były różnego rodzaju organizacje społeczne i partie polityczne, m.in. zawiązany w 1907 r. Bund oraz oddział partii Poalej Syjon. Od 1912 r.działało w Tomaszowie towarzystwo charytatywne Linas ha-Cedek, zaś w latach I wojny światowej założono oddział partii Mizrachi[1.16]. Organizacje te, w szczególności Poalej Syjon i Bund, prowadziły szeroko zakrojoną działalność także na polu kultury i edukacji. Jeszcze przed I wojną światową, w 1913 r., oprócz licznych chederów i gminnej Talmud-Tory, w mieście działała świecka szkoła hebrajska dla chłopców[1.17].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległość w Tomaszowie Lubelskim żyło ok. 10 tys. osób, z czego 56% stanowili Żydzi[1.18]. We wrześniu 1921 r. wśród 7125 mieszkańców Tomaszowa było 4643 Żydów – 65,2% populacji. Drugą pod względem wielkości grupę wyznaniową stanowili rzymscy katolicy (29,5%), trzecią – prawosławni (5,1%). W mieście żyli także wyznawcy kościoła greckokatolickiego (0,1%) oraz ewangelicy (0,06%). Żydzi zajmowali się wtedy rzemiosłem i handlem, byli także właścicielami restauracji i wyszynków. Zamieszkiwali ulice położone w centrum miasta: Krasnobrodzką, Lwowską, Piekarską, Kilińskiego, Rynek, Ordynacką, Bożniczą, Szkolną, Zamojską, Kościuszki, ks. Skorupki, Bracką, Głowackiego, Mydlarską, Chocimską oraz Boczną.

Pod zarządem tomaszowskiej gminy, będącej największą w powiecie, znajdowała się murowana bożnica, dom modlitwy, mykwa, rzeźnia rytualna i kirkut. W mieście działało też osiem prywatnych domów modlitwy oraz sześć legalnie funkcjonujących chederów[1.19]. W latach 1918–1931 w Tomaszowie ukazywał się tygodnik „Tomaszower Wochblat”, a w okresie 1931–1939 – „Tomaszower Wort”, wydawane w języku w jidysz[[refr: |Kuwałek R., Z Lublina do Bełżca. Ślady obecności i zagłady Żydów na południowo-wschodniej Lubelszczyźnie, Lublin 2006, s. 28.]].

Pod wpływem szerzących się nowych idei i ruchów społeczno-politycznych, część lokalnej społeczności żydowskiej uległa sekularyzacji. Działało tu wówczas wiele żydowskich organizacji społecznych i partii politycznych, wśród których znajdowały się zarówno ugrupowania ortodoksyjne, syjonistyczne, jak też socjalistyczne i socjaldemokratyczne, rywalizujące ze sobą m.in. o miejsca w Radzie Miejskiej Tomaszowa. W wyborach do Rady Miasta w 1927 r. najwięcej mandatów uzyskali ortodoksi, trzy mandaty – Bund, zaś jeden – syjoniści ogólni.

Wielu zwolenników, wywodzących się ze środowisk robotniczych, skupiał istniejący od 1907 r. Bund, pod auspicjami którego działała Centralna Żydowska Organizacja Szkolna (Zjednoczenie Szkół Żydowskich), prowadząca własną placówkę edukacyjną, młodzieżowa przybudówka Cukunft oraz Kultur-Liga, zajmująca się propagowaniem kultury żydowskiej oraz prowadzeniem i wspieraniem działalności oświatowej. Pod wpływem Bundu znajdowały się też lokalne związki zawodowe: Związek Robotników Przemysłu Drzewnego, Związek Zawodowy Pracowników Igły i Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu. W Tomaszowie działał także blok polityczny o nastawieniu ortodoksyjnym i tradycjonalistycznym, reprezentowany przez założony w mieście w 1923 r. oddział partii Aguda, pod auspicjami którego działała szkoła dla dziewcząt Bet Jaakow[1.20].

W Tomaszowie silnie rozwijał się też ruch syjonistyczny. W 1918 r. założono oddział syjonistyczno-religijnej organizacji Mizrachi, przy której działała szkoła sieci Jawne[1.21]. Działała tu także syjonistyczna Al ha-Miszmar należąca do Organizacji Ogólnych Syjonistów i zwalczająca ortodoksyjną Agudę. Od 1925 r. w Tomaszowie funkcjonowała Poalej Syjon-Prawica, łącząca elementy socjalistyczne i syjonistyczne, a także socjalistyczno-demokratyczna Poalej Syjon-Lewica. Nieoficjalnie od 1923 r., a następnie oficjalnie – od 1929 r. w Tomaszowie działała też organizacja kulturalno-oświatowa Tarbut, pozostająca pod wpływem ruchu syjonistycznego. Istniała także założona na przełomie 1918 i 1919 r. wspólnie przez syjonistów i bundowców biblioteka żydowska, będąca najstarszą tego typu placówką w powiecie tomaszowskim. Wiele prac w jidysz i hebrajskim, stanowiących ok. 50% całych zbiorów znajdowało się także w lokalnej bibliotece miejskiej, założonej w 1929 roku.

W mieście rozwijał się także amatorski ruch teatralny – działało Koło Miłośników Sceny, a także amatorskie kółko teatralne, utworzone przy Związku Rzemieślników. W tomaszowskim domu ludowym, obok polskich zespołów, występowały także grupy żydowskie, m.in. żydowska orkiestra smyczkowa Arona Binderlmana.

Tuż przed II wojną światową w Tomaszowie mieszkało około 6 tys. Żydów, stanowiąc ponad połowę mieszkańców miasta. Pod dozorem gminy, będącej największą w całym powiecie, znajdowała się murowana bożnica wybudowana w pierwszym ćwierćwieczu XVII stulecia w miejscu wcześniejszej, zniszczonej w 1648 r.; parterowy dom modlitwy, pochodzący z końca XVI w.; łaźnia, przebudowana kilka lat przed wybuchem II wojny światowej, a także cmentarz, znajdujący się przy ul. Starozamojskiej (dawniej Kruczej), założony w 1623 r., będący jedną z najstarszych nekropolii w mieście. W Tomaszowie działała też rzeźnia rytualna.

Podczas bombardowania miasta przez lotnictwo niemieckie w pierwszych dniach II wojny światowej (7 i 9 września 1939 r.), spalona została większa część dzielnicy żydowskiej, położonej pomiędzy halami targowymi przy rynku, a dawnymi murami obronnymi. Zniszczeniu uległa synagoga i domy modlitwy. Zginęło wówczas wielu Żydów.

Po wkroczeniu do miasta wojsk niemieckich 13 września 1939 r. rozpoczęły się rabunki mienia żydowskiego oraz masowe prześladowania Żydów. Pod koniec września 1939 r. do Tomaszowa weszła jednak Armia Czerwona, która przebywała tu przez kilkanaście dni. Wraz z wycofującymi się z miasta Sowietami Tomaszów opuściła większość tutejszych Żydów (około 4,5 tys. osób), m.in. ostatni rabin tomaszowski – Arie Lejb Rubin. Pozostało zaledwie 1,5 tys. osób.

Po ponownym wkroczeniu do miasta Niemcy wymordowali wszystkich niepełnosprawnych Żydów, pozostałym zaś nakazano opuścić centrum miasta i nałożono na nich wysoką kontrybucję. Ludność żydowską skoncentrowano w kilkunastu domach usytuowanych głównie przy ul. Piekarskiej, gdzie niebawem utworzono otwarte getto. Niemcy zdewastowali cmentarz, a pozostałe po bombardowaniu szczątki synagogi wysadzili w powietrze w 1940 r. Cegłami z murów bożnicy wybrukowano nawierzchnię ul. Grunwaldzkiej, aż do budynku gimnazjum, gdzie ulokowano siedzibę żandarmerii. Z macew pochodzących z tomaszowskiego kirkutu ułożono chodnik przed domem niemieckiego starosty miasta.

Na początku 1942 r. getto zostało zamknięte, a w marcu 19421 r. 500 tutejszych Żydów zostało przesiedlonych do obozu pracy w pobliskim Cieszanowie. Stamtąd 22.05.1942 r. zostali wywiezieni do Bełżca. Likwidacja getta tomaszowskiego nastąpiła pod koniec października 1942 r., kiedy to Niemcy wywieźli ciężarówkami do Bełżca część osób pozostałych w getcie, a część rozstrzelali na cmentarzu żydowskim[1.22]. Ostatni z tomaszowskich Żydów – Szymon Leja został rozstrzelany 09.11.1943 r.[1.23].

Bibliografia

• Cisło B., O dawnym Tomaszowie, Tomaszów Lubelski 1991.
• Horn M., Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 1975.
• Kubiszyn M., Tomaszów Lubelski, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011, ss. 395–401.
• Kuwałek R., Z Lublina do Bełżca. Ślady obecności i zagłady Żydów na południowo-wschodniej Lubelszczyźnie, Lublin 2006.
• Peter J., Szkice z przeszłości miasta kresowego, Zamość 1947.
• Sefer zikaron shel Tomaszow-Lub., red. M. Gordon, Jerusalem 1972.
• Tomashover Lub. yisker-bukh, Brooklyn, New York 1965.
• Tomaszow Lubelski, [w:] Encyclopaedia of Jewish Communities Poland, t. 7: Lublin, Kielce districts, red. A. Wein, Jerusalem 1999 [online] http://www.jewishgen.org/Yizkor/pinkas_poland/pol7_00237b.html [dostęp: 27.12.2014].
• Tomaszow Lubelski, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 1313.
• Tomaszow Lubelski, [w:] Pinkas hakehillot Polin: entsiklopedyah shel ha-yishuvim ha-Yehudiyim le-min hivasdam ve-`ad le-ahar Sho'at Milhemet ha-`olam ha-sheniyah, red. A. Wein, B. Freundlich, W. Orbach, Jerusalem 1999, ss. 237–241.
• Trzciński A., Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990.
• Zieliński K., Żydzi Lubelszczyzny, 1914–1918, Lublin 1999.