Podczas II wojny światowej miejscowość Ponary, leżąca przy historycznej linii kolejowej, Drodze Żelaznej Warszawsko-Petersburskiej, a obecnie jedna z peryferyjnych dzielnic Wilna, była miejscem egzekucji. Dokonywały ich jednostki SS (początkowo Einsatzkommando 3a), Specjalny Oddział SD i Policji Bezpieczeństwa (oryg. nazwa Sonderkommando der Sipo und SD) oraz szaulisów z litewskiego Ochotniczego Oddziału Strzelców Ponarskich.

Ofiary rozstrzeliwano z broni maszynowej. Egzekucje przeprowadzano nad potężnymi wykopami (od 34 m średnicy i 9 m głębokości) połączonymi ze sobą systemem rowów, które pozostały po niedokończonej budowie bazy paliw płynnych Armii Czerwonej.

Ocenia się, że w okresie od 04.07.1941 do 03.07.1944 zamordowano tu ok. 100 tys. ludzi – w tym 34 tys. w 1941 roku. Około 80% ofiar stanowiły osoby pochodzenia żydowskiego. W Ponarach zabito między innymi rabina i poetę Chaima Siemiatyckiego, malarza i członka grupy literacko-artystycznej „Jung Wilne” Bencjona Michtoma.

Pośród wielu zbrodni, dokonanych w tym miejscu, wymienić można:

• 04.07.1941–20.07.1941 – mord na 5 tys. żydowskich mieszkańcach Wilna, wyciągniętych z domów i schwytanych na ulicach, po ich uprzednim kilkudniowym przetrzymywaniu w więzieniu na Łukiszkach;
• 31.08.1941–03.09.1941 – mord 8 tys. Żydów jako akt zemsty za ostrzelanie żołnierzy niemieckich przez dwóch Litwinów z domu należącego do Żyda;
• 15.09.1941 – mord 2,4 tys. Żydów z getta wileńskiego nr 1 (tzw. duże getto), nie mających zezwoleń na pracę;
• 02.10.1941 – mord 2,2 tys. Żydów z getta wileńskiego nr 1, nie mających zezwoleń na pracę;
• 04.10.1941 – mord 2 tys. Żydów z getta wileńskiego nr 2 (tzw. małego getta);
• 16.10.1941 – mord 3 tys. Żydów z getta wileńskiego nr 2;
• 21.10.1941 – mord 2,5 tys. Żydów z getta wileńskiego nr 2 (likwidacja tzw. małego getta);
• 24–26.10.1941 – mord 5 tys. Żydów nie mających zezwoleń na pracę;
• 06.1942 – mord Żydów z getta, chorych lub w podeszłym wieku;
• 06.04.1943 – mord 3,8 tys. Żydów, zabranych z getta wileńskiego pod pretekstem przeniesienia do Kowna;
• 09.1943 – mord Żydów z getta, chorych lub w podeszłym wieku;
• 02.07.1944–03.07.1944 – mord 2,2 tys. Żydów z obozów pracy. 

W 1943 r. sprawcy przystąpili do zacierania śladów. W dołach ponarskich znajdowało się wówczas już ok. 60 tys. ciał. Stworzono specjalną brygadę więźniów, w skład której weszło 70 Żydów, 9 jeńców sowieckich oraz Polak – wszyscy z obozu koncentracyjnego Stutthof. Jej członkowie mieli za zadanie m.in. mieszać szczątki ludzkie z ziemią oraz nasączać teren specjalnym płynem utwardzającym. Spali w tych samych dołach, w których pracowali na co dzień. Gdy jeden z nich, Izaak Dogim, znalazł przy zwłokach medalion, który wręczył swojej żonie jako prezent ślubny. Postanowił wraz z drugim z więźniów wykopać tunel, którym można by uciec z terenu katowni. W ciągu trzech miesięcy zdołali gołymi rękami i łyżkami stworzyć przekop o długości 35 metrów. 14.06.1944 r. uciekło nim 40 członków brygady. Jedenastu z nich dotarło do partyzantów w Puszczy Rudnickiej, pozostali zostali dogonieni i zabici przez strażników.

Już w sierpniu 1944 r. została powołana Komisja do Badania Zbrodni Hitlerowskich w Ponarach. W latach powojennych odsłonięto kilka pomników, a w 1985 r. całe Ponary uznano za Zespół Pomnikowy.

W 2004 r. archeolodzy odkryli wejście do tunelu, zbudowanego przez Dogima i towarzyszy. Użyto do tego georadaru i metody geoelektrycznej, co pozwoliło uniknąć bezczeszczenia szczątków. 8 czerwca 2016 r. Wileńskie Państwowe Muzeum Żydowskie im. Gaona, Litewskie Centrum Tolerancji oraz grupa badawcza ogłosiły odkrycie całego tunelu włącznie z punktem wyjścia. Rozważane jest stworzenie wystawy tematycznej w Muzeum Żydowskim oraz otwarcie tunelu dla publiczności jako obiektu Zespołu Pomnikowego.

Bibliografia

• Bubnys A., The Holocaust in Lithuania between 1941 and 1944, Vilnius 2015.
• Niwiński P., Ponary miejsce „ludzkiej rzeźni” / Paneriai - „žmonių skerdynių” viet / Ponary the Place of „Human Slaughter”, [Warszawa] 2011.
• Rogozin A., Śladami uciekinierów z Ponar, Histmag [online] 10.07.2016, https://histmag.org/sladami-uciekinierow-z-ponar-13600 [dostęp: 18.02.2021].
• Vilna, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 3, red. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, ss. 1401-1404.