Historia społeczności żydowskiej w Zawierciu jest ściśle powiązana z dziejami mającej wcześniejszy rodowód gminy żydowskiej w Kromołowie. Generalnie, najpierw ośrodkiem życia żydowskiego był Kromołów, ale od połowy XIX w. zaczął tracić wpływy i liczebność, czego kulminacją stało się przeniesienie w 1901 r. kromołowskiego Dozoru Bóżniczego do Zawiercia. 

Pierwsi Żydzi zaczęli osiedlać się w Kromołowie w XVI wieku. Przed 1730 r. powstał cmentarz. W 1765 r. było tam 105 Żydów. W 1790 r. istniała synagoga. W XVIII w. utworzono kromołowski podkahał, który należał do kahału lelowskiego. 

W drugiej połowie XVIII w. król Stanisław August Poniatowski wydał zezwolenie na osadnictwo żydowskie także w samej osadzie Zawiercie. Stało się to w ramach przywileju, zezwalającego Żydom na zamieszkiwanie jako robotnicy rolni we wsiach wokół miasta Pilica.

W 1827 r. w Kromołowie żyło 120 Żydów stanowiąc 8% ogółu mieszkańców. Przed 1828 r. podkahał uzyskał samodzielność. W 1847 r. wykupiono dom mieszkalny i urządzono w nim dom modlitwy. W latach 1823–1843 liczba Żydów w Kromołowie wzrosła ze 120 do 517. W 1857 r. w mieście było 517 Żydów, co stanowiło 36% ogółu mieszkańców.

Z poczatku Żydzi trudnili się drobnym handlem i rzemiosłem (kapelusznictwo, krawiectwo, stolarstwo, kowalstwo, szewstwo). W połowie XIX w. włączyli się w rozwój przemysłu. W 1875 r. rodzina Ginzburgów z Berlina zakupiła przędzalnię bawełny w Zawierciu. W następnych latach Ginzburgowie rozbudowali zakład, a w 1880 r. uruchomili odlewnię. W przedsiębiorstwie zatrudniano ok. 3 tys. pracowników. Wzrost gospodarczy sprzyjał także rozwojowi innych dziedzin życia. Ważną instytucją, wywierającą wpływ na życie kulturalne, stała się drukarnia Bornsteina.

W 1880 r. wybudowano synagogę w Zawierciu (ul. Marszałkowska 41). W 1887 r. w mieście żyło 1134 Żydów, stanowiąc 22% ogółu mieszkańców. Podlegali oni z początku wspomnianemu kahałowi z Kromołowa, gdzie rabinem był Israel Leib Gancwajch. Społeczność kromołowska była zdominowana przez chasydów.

Na początku ostatniej dekady XIX w. powstała samodzielna gmina żydowska w Zawierciu, która szybko zdystansowała sąsiadkę z Kromołowa, aż po wchłonięcie w 1901 roku. Równocześnie rosły wpływy haskali i wzrastała liczba zwolenników asymilacji. Coraz więcej Żydów zdobywało wykształcenie, pracując jako hurtownicy, aptekarze, lekarze, prawnicy i nauczyciele. Niektórzy uważali siebie za polskich patriotów, wyznających wiarę mojżeszową. Gdy w 1890 r. odbyły się wybory do zarządu kahału (zawierciańskiego), doszło do ostrych sporów pomiędzy Żydami ortodoksyjnymi a zasymilowanymi. Pod koniec XIX w. większość żydowskich dzieci w Zawierciu uczyła się w chederze i szkole Talmud-Tora.

Na początku XX w. wybudowano drugą synagogę oraz dom modlitwy. Nabyto również ziemię pod własny cmentarz. Po śmierci rabina Israela Leiba Gancwajcha, jego syn rabin Abraham Gancwajch wdał się w długoletni spór z rabinem Mosze Leibem Herzbergiem. Przedmiotem sporu był etat rabina w Zawierciu. Najpierw został nim sprzyjający syjonizmowi Menachem Mendel Chaim Landau, ale wskutek nacisku chasydów opuścił on ostatecznie miasto. Jego następca Szlomo Elimelech spotykał się z kolei z oporem ze strony zwolenników rabina Cwiego Ariego Frumera z Koziegłów, kolejnego kandydata do przywództwa duchowego w Zawierciu. W 1910 r. założono jesziwę Migdal Oz, na czele której stał rabin Szmuel Aaron Pardes.

Koniec I wojny światowej przyniósł dalszy wzrost wpływów syjonizmu. W kwietniu 1918 r. powstała organizacja Ceirej Syjon, która zebrała 457 marek dla żydowskich osiedli rolniczych w Palestynie. W tym samym roku powstała młodzieżowa organizacja syjonistyczna He-Chaluc, która później zmieniła nazwę na Ha-Szomer ha-Cair. Organizacja Ha-Mizrachi założyła nowy cheder „Cheder Metukan”.

6 czerwca 1919 r. doszło w mieście do pogromu, którego przyczyną było zaginięcie sześcioletniego katolickiego chłopca. Żydów oskarżono o zabójstwo rytualne, nastąpił na sklepy i domy; zginęło dwóch Żydów, a wielu zostało rannych. Niebawem policja odnalazła zagionionego całego i zdrowego. W marcu 1921 r. w sądzie rejonowym w Sosnowcu odbyła się rozprawa uczestników zamieszek; wymierzono wyroki od 6 do 10 miesięcy pozbawienia wolności. 

W 1921 r. w Zawierciu doszło do drugiego pogromu, którego sprawcami byli żołnierze z oddziałów gen. Józefa Hallera, którzy zaatakowali Żydów oczekujących na pociąg na dworcu kolejowym; następnie zamieszki rozprzestrzeniły się na całe miasto. W pogromie zginął 1 Żyd, a wielu zostało rannych. Sprawcami pogromu zajęły się sądy wojskowe.

W 1921 r. w Zawierciu żyło 5431 Żydów na 29 480 ogółu mieszkańców, a w 1931 r. – 5677 Żydów (17% mieszkańców). Zawierciańska gmina żydowska posiadała wówczas filie w Koziegłowach, Łazach, Porębie i Siewierzu.

Środowiska żydowskie wzięły aktywny udział w wyborach samorządowych w marcu 1924 roku. Partia Mizrachi zdobyła cztery mandaty, natomiast listy syjonistyczne i chasydzkie – po dwa mandaty. W 1926 r. pierwszym burmistrzem Zawiercia został Bornstein.

W 1925 r. w mieście powstały dwa żydowskie banki: rzemieślników i ludowy. W 1928 r. otworzono szkołę hebrajską Tarbut, a w 1932 r. żydowskie przedszkole. Jednak większość żydowskich dzieci z rodzin nie-syjonistycznych uczyło się w normalnych szkołach publicznych. Młodzież z rodzin zasymilowanych uczyła się w polskim gimnazjum w Sosnowcu. W 1930 r. powstał specjalny fundusz, który udzielał nisko oprocentowanych pożyczek dla najuboższych Żydów. Działała także duża żydowska biblioteka. W 1939 r. w mieście zamieszkiwało ok. 6 tys. Żydów.

Po wybuchu II wojny światowej, 4 września 1939 r. Zawiercie zajęły wojska niemieckie. Od początku okupacji niemieckiej na ludność żydowską spadły prześladowania i represje. Ortodoksyjnych Żydów zmuszano do publicznego golenia bród i wykonywania poniżających czynności, konfiskowano sklepy i majątki, dochodziło nawet do zabójstw pod pretekstem podnoszenia przez Żydów cen artykułów żywnościowych lub ukrywania towarów. 27 września 1939 r. Niemcy zażądali od gminy żydowskiej wniesienia okupu w wysokości 300 tys. zł. Pomimo wielkich trudności, członkowie gminy uzbierali kwotę i przekazali Niemcom w wyznaczonym terminie.

Na początku 1940 r. skonfiskowano wszystkie żydowskie sklepy, warsztaty rzemieślnicze, fabryki oraz banki. Większość z nich została przekazana miejscowym przedsiębiorcom, którzy byli zapisani na listach volksdeutschów.

Getto w Zawierciu istniało od kwietnia 1940 r. do października 1943 roku. Obejmowało ulice: Hożą, Jasną, Apteczną, Porębską, Marszałkowską, Ciemną oraz Stary i Nowy Rynek. Początkowo dzielnicę otoczono drewnianym płotem, ale w 1941 r. wybudowano ogrodzenie z wykorzystaniem muru i drutu kolczastego. Istniał Judenrat na czele z Ignacym Buchnerem (od października 1940), a następnie M. Widmanem (początek 1942). Getto zostało zlikwidowane przez Niemców w trakcie kilku dużych „akcji”, w dniu 26.08.1942, następnie w sierpniu 1943 r., i ostatecznie 17.10.1943 roku.

Na przełomie stycznia i lutego 1945 r. do miasta zaczęli napływać na nowo Żydzi. Część z nich była dawnymi mieszkańcami Zawiercia, którzy teraz wracali z niemieckich nazistowskich obozów i usiłowali powrócić do swoich domów. Niektórzy wychodzili z różnych miejsc ukrycia na terenie miasta i okolic z tzw. strony aryjskiej. Od kwietnia 1945 r. dołączyli do nich żydowscy repatrianci z głębi ZSRS. Otrzymywali oni pomoc materialną od Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Katowicach, który posiadał początkowo siedzibę w Sosnowcu. Komitet udzielił m.in. wsparcia finansowego nowo powstałej Spółdzielni Chemicznej „Czystość” w Zawierciu, dając zatrudnienie bezrobotnym. Organizowano także stołówki pracownicze.

W 1945 r. w Zawierciu powstało żydowskie zrzeszenie religijne, które później zmieniło nazwę na Żydowską Kongregację Wyznaniową. Przy kongregacji istniała łaźnia i kuchnia rytualna. Okres okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej przetrwała także zawierciańska synagoga.

Większość przebywających w Zawierciu Żydów potraktowała jednak pobyt w mieście jako etap na drodze do krajów zachodnich lub do Palestyny. Od wiosny 1945 r. zaczęły działać syjonistyczne organizacje polityczne, w tym młodzieżowe i kobiece. Zachęcały one i przygotowywały chętnych do emigracji do Palestyny, a po 1948 r. do Izraela. W 1949 r. władze komunistyczne zlikwidowały wszystkie żydowskie organizacje i partie polityczne, inne instytucje oraz spółdzielnie pracy. Ostatecznie powojenne osadnictwo żydowskie w Zawierciu praktycznie zanikło.

Bibliografia

• Jaworski W., Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim. Zarys dziejów, Sosnowiec 2006.
• Namysło A., Zanim nadeszła Zagłada... Położenie ludności żydowskiej w Zagłębiu Dąbrowskim w okresie okupacji niemieckiej, Katowice 2009.