Armia Polska w ZSRR 1941–42 (AP w ZSRR), właściwie Polskie Siły Zbrojne w ZSRR – związek operacyjny i ośrodek organizacyjno-szkoleniowy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, podległy rządowi polskiemu na uchodźstwie, a operacyjnie dowództwu Armii Czerwonej.

Dowódcą był generał Władysław Anders. Skład: 5., 6., 7., 8., 9., 10. dywizja piechoty oraz inne oddziały specjalistyczne i pomocnicze. Rekrutowana spośród kilkusettysięcznej rzeszy internowanych w 1939 r. w ZSRR żołnierzy Wojska Polskiego oraz cywilnych obywateli II RP, uwięzionych i deportowanych w latach 1939–1941, którym rząd sowiecki udzielił 12 sierpnia 1941 r. tzw. amnestii. Pierwotny obszar formowania stanowiło pogranicze Rosji i Kazachstanu (m.in. Buzułuk, Tatiszczewo, Tockoje). Armia stanowiła, poza siłami stacjonującymi w Wielkiej Brytanii oraz na Bliskim Wschodzie, trzon Polskich Sił Zbrojnych, miano jej użyć do walki na froncie wschodnim. Masowy napływ ochotników (oraz ich rodzin), zwalnianych z obozów, więzień i miejsc zesłania, spowodował ponad dwukrotne przekroczenie etatu armii (26 tys.). Sytuację pogarszał fakt, że zaciągający się do armii byli często schorowani, wycieńczeni niedożywieniem i niewolniczą pracą. Utrudnienia czynione przez władze sowieckie i zgłoszone w październiku 1941 r. żądanie wysłania na front pierwszej jednostki (5. dywizji piechoty) spowodowały kryzys w stosunkach generała Andersa z Moskwą. Konflikt został chwilowo zażegnany w wyniku wizyty w ZSRR generała Władysława Sikorskiego (XI–XII 1941).

W podpisanej deklaracji o przyjaźni i wzajemnej pomocy uzgodniono zwiększenie stanu formującego się wojska do 6 dywizji (96 tys. żołnierzy), przeniesienie go do republik środkowoazjatyckiej oraz ewakuowanie z ZSRR (oprócz lotników i marynarzy) 25 tys. żołnierzy. W lutym 1942 r. władze sowieckie ponowiły żądanie odesłania na front 5. dywizji wobec odmowy gen. Andersa (zgodnej ze stanowiskiem gen. Sikorskiego) oddania w tym celu pojedynczej dywizji, limit żywności zmniejszono do 26 tys. porcji. Po negocjacjach etat armii zredukowano do 44 tys., a ponadetatowe nadwyżki ewakuowano wiosną 1942 r. na Bliski Wschód i do Wielkiej Brytanii (40 tys. żołnierzy, kobiet, młodocianych i cywilów).

Niedożywienie i złe klimatyczno-sanitarne warunki bytowania armii w nowym rejonie stacjonowania oraz eskalacja utrudnień czynionych przez władze sowieckie w dalszym rozwoju armii skłoniły gen. Andersa — wyznającego pogląd, że klęska ZSRR w wojnie z Niemcami jest nieunikniona – do działań na rzecz ewakuowania do Iranu pozostałych oddziałów. Było to niezgodne z ówczesnym zamysłem gen. Sikorskiego, który uznawał, że ze względu na ważne cele polityczne i strategiczne wojsko polskie musi pozostać w ZSRR.

O losie armii przesądziło stanowisko Wielkiej Brytanii, odczuwającej niedostatek sił zbrojnych na strategicznie ważnym obszarze – Środkowym Wschodzie, która zawarła z władzami sowieckimi porozumienie o ewakuacji. Ostatecznie w sierpniu 1942 r. ZSRR opuściło kolejne 70 tys. polskich wojskowych i cywilów. Rozkazu wyjazdu nie wykonała nieliczna grupa oficerów z ppłkiem Z. Berlingiem na czele. Wycofana AP w ZSRR weszła w skład Armii Polskiej na Wschodzie. Utworzenie i ewakuacja AP w ZSRR umożliwiły ok. 114 tys. osób represjonowanych przez władze sowieckie wydostanie się na wolność i zasilenie polskich skupisk emigracyjnych.

Bibliografia

• Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 2 Kampanie na obczyźnie, cz. 2, Londyn 1975;
• Żaroń P. Armia Polska w ZSRR i przyczyny jej ewakuacji, Warszawa 1991;
• Żaroń P. Armia Andersa, Toruń 1996.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.