Diaspora (gr., rozproszenie), galut (hebr.), golus (jid., wygnanie) – termin stosowany na określenie skupisk żydowskich mieszkających poza Ziemią Świętą.
Początki diaspory sięgają VI w. p.n.e., kiedy Żydzi zostali wysiedleni do Babilonii. Po upadku Drugiej Świątyni (I w. n.e.) wyznawcy judaizmu zamieszkali na całym obszarze wpływów rzymskich, w Rzymie, na Półwyspie Iberyjskim i w południowej Galii, Aleksandrii, Afryce Północnej, a także w Mezopotamii, na Kaukazie, w Persji, w Azji Środkowej, Indiach. Na Krymie w pierwszych wiekach naszej ery osiedliły się grupy Żydów (Krymczacy), którzy następnie przyjęli język tatarski i stworzyli odrębną kulturę lokalną. Na Kaukazie stanowili wojownicze górskie plemię pastersko-rolnicze, mówiące dialektem judeotatarskim, praktykujące wielożeństwo i zachowujące wierzenia o perskim rodowodzie. Pierwiastki uniwersalistyczne w judaizmie, szczególnie silne w pierwszych wiekach naszej ery, spowodowały powstanie grup zjudaizowanych, takich jak Chazarowie czy etiopscy Falasze, którzy najprawdopodobniej wywodzą się od heretyckiego odłamu Kościoła koptyjskiego.
Kilka odrębnych grup wyznawców judaizmu do niedawna zamieszkiwało Indie. Bnej Israel (hebr., Synowie Izraela), mówiący językiem marati, swoją genezę wiązali z wysiedlonymi przez Asyryjczyków Dziesięcioma Pokoleniami. Dzielili się na dwie kasty: czarnych i białych. Żydzi z miasta Koczin swoje początki wiązali z działalnością handlową króla Salomona, choć bardziej prawdopodobne jest ich pochodzenie od Żydów z Półwyspu Iberyjskiego, wygnanych w końcu XV wieku. Grupa Żydów osiedliła się także w Chinach, w mieście Kajfeng, najwcześniej po zburzeniu Drugiej Świątyni lub w IX w., przybywszy z Persji. Po utracie na wiele wieków łączności ze współwyznawcami, wykształciła własną kulturę, łączącą zwyczaje chińskie z tradycją perskiego judaizmu wczesnego średniowiecza. Jej członkowie etnicznie należeli do ludności chińskiej. Prześladowana przez komunistyczne władze Chin, praktycznie przestała istnieć w okresie rewolucji kulturowej.
Dwa największe odłamy kulturowe Żydów, sefardyjczycy i aszkenazyjczycy w średniowieczu i czasach nowożytnych zasiedliły tereny Bliskiego Wschodu, Bałkanów, Europy Zachodniej i Wschodniej. O ile w tym okresie zasadniczą tendencją było przesuwanie się centrów żydowskich na wschód, o tyle – począwszy od połowy XVII w. – kierunek migracji zwrócił się na zachód. Żydzi przybywali wraz z pierwszymi osadnikami na nowo odkryte kontynenty obu Ameryk. Gmina żydowska w Nowym Amsterdamie (obecnie Nowy Jork) powstała już w XVII wieku. Najliczniejsza fala żydowskich imigrantów przybyła do obu Ameryk pod koniec XIX i na początku XX wieku.
Od początku XIX w. zasiedlali oni także Australię i inne kraje kolonizowane przez wielkie mocarstwa. Obecnie największymi skupiskami Żydów są Stany Zjednoczone (ok. 6 mln), Izrael (powyżej 3 mln), tereny byłego Związku Radzieckiego (ok. 2 mln), Francja (670 tys.), kraje Ameryki Południowej (Argentyna, Brazylia i Meksyk – razem ok. 0,5 mln), Wielka Brytania (ok. 400 tys.) i Afryka Południowa (ok. 100 tys.). W Polsce, która do 1939 r. była największym skupiskiem Żydów na świecie (nieco powyżej 3 mln), mieszka obecnie ok. 5–6 tys. osób pochodzenia żydowskiego; nie wszyscy z nich utrzymują łączność z kulturą żydowską.
Alina Cała
Tekst pochodzi z portalu Diapozytyw, należącego wcześniej do Instytutu Adama Mickiewicza. Tekst pochodzi z książki „Historia i kultura Żydów polskich. Słownik” autorstwa Aliny Całej, Hanny Węgrzynek i Gabrieli Zalewskiej, wydanej przez WSiP.
