Getto – część miasta zamieszkana przez mniejszość narodową lub religijną, najczęściej żydowską, od XVI w. także potoczna nazwa dzielnic (ulic) żydowskich. Początkowo getto były tworzone dobrowolnie (pozwalały zachować odrębność kulturową i religijną, wzmocnić poczucie wspólnoty i odizolować się od niechętnego otoczenia), później przymusowo (usankcjonowane prawem), pod naciskiem mieszczaństwa dążącego do wyeliminowania konkurencji w handlu i rzemiośle (w miastach niemieckich i włoskich, m.in. 1516 Wenecja, 1543 Padwa, 1556 Rzym, w Polsce od końca XV w. liczna i bogata gmina żydowska w Kazimierzu koło Krakowa). Getto żydowskie było często izolowane od reszty miasta murem i miało własną administrację (kahał), straż miejską, instytucje publiczną, gospodarczą, kulturalną, m.in. łaźnię rytualną (mykwa), dom weselny, przytułek dla biednych (hekdesz). Usuwanie od XV w. Żydów z miast królewskich (przywileje De non tolerandis Judaeis) było przyczyną, głównie w XVI–XVII w., na ogół swobodnego osiedlania się ich poza gettem w miastach prywatnych oraz w jurydykach, a także zakładania w pobliżu miast odrębnych „miast żydowskich” (Kazimierz koło Krakowa, Lublin, Opatów, Piotrków). Niezmienność granic oraz szybki rozwój liczebny ludności zamieszkującej getto powodowały — zwłaszcza w XVIII w. — znaczne ich przeludnienie i brak pracy dla części mieszkańców. W XIX w. na skutek zmian organizacji i charakteru miast, wprowadzenia formalnego równouprawnienia Żydów w wielu krajach europejskich oraz nasilenia się procesów asymilacyjnych wśród ludności żydowskiej zanikały sztywne granice getta, choć w wielkich miastach większość społeczności żydowskiej nadal zamieszkiwała dzielnice znajdujące się na obszarach dawnych gett.
Termin „getto” powstał prawdopodobnie w XVI w. Jego pochodzenie nie jest jasne. Najpopularniejsza hipoteza mówi, że wywodzi się od osady przy odlewni żelaza, znajdującej się na wyspie weneckiej, którą na początku XVI w. wyznaczono Żydom jako obszar zamieszkania. Powstało tam borghetto – małe miasteczko, osada poza murami [od wł. borgo = wieś, dzielnica, przedmieście]. Według innych hipotez nazwa pochodzi od niem. gehecker [otoczony, zamknięty], hebr. get [rozwód, separacja] lub gr. geitos [sąsiedzi]. Żydzi na ogół osiedlali się wzdłuż jednej ulicy lub w określonej części miasta, często wyznaczonej im przez władcę. Wyodrębnione dzielnice żydowskie zaczęły powstawać na przełomie XI i XII w., w okresie wypraw krzyżowych, co z jednej strony było spowodowane koniecznością obrony przed napadami krzyżowców, z drugiej – pragnieniem zachowania własnej odrębności religijnej. Życie w getcie dawało poczucie bezpieczeństwa, umożliwiało rozwój samorządu, zaspokajało naturalną potrzebę każdej grupy etnicznej czy religijnej tworzenia własnego środowiska, ułatwiało wykonywanie bez przeszkód praktyk religijnych, swobodne kultywowanie obyczajów. Liczne getta powstały w średniowieczu w krajach włoskich i niemieckich, największe w Hamburgu, Frankfurcie nad Menem, Pradze czeskiej. Tworzenia oddzielnych dzielnic żydowskiej domagało się ustawodawstwo kościelne, które zakazywało chrześcijanom mieszkać w pobliżu Żydów i odwiedzać ich w domach. Również ustawodawstwo Sejmu Żydowskiego nie pozwalało na bliskie kontakty z chrześcijanami. Na ziemiach polskich właściwie nie było gett. Jedynie nieliczne dzielnice żydowskie zostały otoczone murem i otrzymały przywilej de non tolerandis Christianis, np. podkrakowski Kazimierz. W większości miast polskich, na mocy przywilejów i umów z władzami miejskimi, wyznaczono obszar, na którym Żydzi mogli mieszkać, lub określono liczbę domów, które wolno im było posiadać. Ograniczeń tych z reguły nie przestrzegano. Żydzi kupowali lub wynajmowali domy poza obrębem dzielnicy żydowskiej, nawet przy rynku. O różnicach między dzielnicą żydowską a pozostałymi częściami miasta w Polsce i na Litwie decydowała zwykle odrębność religii (inny cykl świąt i rytuał), obyczajowości, kultury, a nawet stroju, a nie administracyjnie wydzielone granice. U schyłku XVIII w. ukształtował się specyficzny typ małych, prowincjonalnych miasteczek o przewadze ludności żydowskiej, tzw. sztetl. W XIX w. nazwą „getto” określano dzielnice zamieszkałe głównie przez ubogich Żydów. Najbogatsze rodziny mieszkały w reprezentacyjnych częściach miasta, przy głównych ulicach.
W czasie II wojny światowej Niemcy tworzyli oddzielone od reszty miasta getta, zwane oficjalnie Jüdische Wohnbezirk [niem. żydowski okręg mieszkaniowy]. Propaganda hitlerowska uzasadniała ich powstawanie potrzebą ochrony ludności „aryjskiej” przed epidemiami, które mieli rzekomo rozprzestrzeniać Żydzi. Na ziemiach polskich założono ok. 400 gett. Kilkanaście istniało na Łotwie, Litwie, Białorusi, Ukrainie i Węgrzech (od 1944) oraz jedno w Czechach (Terezin). Żydów z zachodu Europy oraz Niemiec i Austrii, gdzie nie tworzono gett, przewożono do gett w Polsce (później bezpośrednio do obozów zagłady). W Generalnym Gubernatorstwie pierwsze getto powstało w październiku 1939 w Piotrkowie Trybunalskim. Największe getto na okupowanych ziemiach polskich Niemcy zorganizowali w Warszawie we wrześniu 1940 (początkowo znalazło się w nim 360 tys. osób, później, po deportacjach, liczba mieszkańców wzrosła do 450 tys.). W 1941 r. ludność żydowską zamknięto w gettach w Krakowie (18 tys. osób), Kielcach (27 tys.), Lublinie (34 tys.), Radomiu (32 tys.), Tarnowie (40 tys.) i Częstochowie (48 tys.). Na terenach wcielonych do Rzeszy największe było getto łódzkie (200 tys.), utworzone w 1940. Po inwazji Niemiec na Związek Radziecki getta zakładano również na ziemiach byłych województw wschodnich (Wilno, Lwów).
Getta w większych miastach były na ogół izolowane murem (ok. 3 m wysokości), uzbrojonym drutem kolczastym. Bramy pilnowała policja niemiecka, polska granatowa (w Wilnie litewska) i żydowska Straż Porządkowa; przy wyjściu i wejściu obowiązywały przepustki. Mniejsze getta oddzielano zasiekami z drutów kolczastych albo drewnianymi parkanami. Niektóre, np. w Piotrkowie Trybunalskim, przeznaczone do szybkiej likwidacji, miały jedynie określone administracyjnie granice, z zakazem przekraczania ich przez Żydów (tzw. getto otwarte). Getta lokalizowano w dzielnicach żydowskiej biedoty, do których deportowano żydowską ludność z innych dzielnic i okolic. W Warszawie i Łodzi na jedną izbę przypadało przeciętnie 6–10 osób, czasem zagęszczenie było jeszcze większe. Ciasnota, brak żywności, leków i środków czystości powodowały bardzo wysoką śmiertelność. Wszędzie, gdzie tylko istniała możliwość, organizacje filantropijne, samopomocowe, Judenraty lub działające nielegalnie partie uruchamiały kuchnie ludowe, wydające darmowe zupy. Szmugiel przez mury stanowił często jedyną możliwość uzupełnienia braków w podstawowych racjach żywnościowych. Zajmowały się tym zarówno wyspecjalizowane grupy, jak i dzieci. Zwykle z gett wynoszono używane ubrania, nierzadko po zmarłych, zaś do gett wnoszono żywność, która na czarnym rynku osiągała o wiele wyższe ceny, niż po “aryjskiej stronie”. W wyniku epidemii i głodu w getcie warszawskim zmarło w ciągu niecałych 20 miesięcy ok. 80 tys. osób. Śmiertelność, w porównaniu z okresem przedwojennym, w 1941 r. wzrosła w mieście dziesięciokrotnie (w Łodzi ośmiokrotnie).
Od końca 1941 hitlerowcy zaczęli przygotowywać akcję likwidacji gett (Endlösung). Wprowadzono karę śmierci dla Żydów opuszczających getta bez pozwolenia oraz dla Polaków ukrywających zbiegów i udzielających im pomocy (15.10.1941). Od listopada poczta przestała przyjmować przesyłki żywnościowe przeznaczone dla Żydów. Kilka tygodni później w wielu gettach zmniejszono i tak głodowe racje żywnościowe. Likwidację rozpoczęto w 1942 roku. Z ogólnej liczby 650 gett na początku tego roku pozostało pod jego koniec zaledwie 60 (zwanych gettami szczątkowymi). W kilku z nich wybuchły powstania (ruch oporu w gettach i obozach), które jednak nie zapobiegły ostatecznej zagładzie Żydów. W połowie 1943 r. zlikwidowano getta warszawskie, lwowskie i białostockie. Jako ostatnie, w momencie kiedy w lipcu 1944 r. ofensywa radziecka zbliżała się do miasta, zlikwidowano getto łódzkie, wywożąc ok. 80 tys. więźniów do Auschwitz.
Hanna Węgrzynek, Gabriela Zalewska. Tekst pochodzi z książki Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, wydanej przez WSiP.
W pierwszym akapicie hasła wykorzystano materiały źródłowe PWN.
