Judenrat (niem.) – rada żydowska, stojąca na czele gmin. Judenraty tworzono na okupowanych polskich terytoriach zgodnie z dyrektywą Reinharda Heydricha z 21.09.1939 r. oraz z zarządzeniem generał-gubernatora Hansa Franka z 18.11.1939. Judenraty nie miały jednolitej struktury, niektóre obejmowały poszczególne społeczności żydowskie, inne ich całe regionalne grupy. Podczas okupacji były podstawowym ogniwem wykonawczym poleceń władz niemieckich, do pewnego stopnia kontrolowały też życie społeczne ludności żydowskiej, zwłaszcza po utworzeniu gett. Ich członkowie, a zwłaszcza przewodniczący (starsi, niem. Judenälteste), byli powoływani przez władze niemieckie (Kreis- lub Stadthauptmanna) i przed nimi odpowiedzialni.

Na prezesów Judenratu Niemcy powoływali zwykle przedwojennych działaczy społecznych, którzy dobierali pozostałych członków rad, zatwierdzanych przez okupanta. Zwierzchnictwo nad Judenratem sprawowały niemieckie władze administracyjne, a w większych miastach specjalnie utworzone urzędy, np. w Warszawie Urząd Komisarza Dzielnicy Żydowskiej, podlegający gubernatorowi dystryktu warszawskiego. W Łodzi i w paru innych miastach odpowiednie urzędy, zwane Gettoverwaltung (niem., Zarząd Getta), podlegały burmistrzom. Judenraty otrzymywały także rozkazy bezpośrednio od SS i gestapo.

Do najważniejszych zadań Judenratu należały realizacja przymusu pracy dla Żydów, aprowizacja, pomoc społeczna dla grup przesiedleńców i biedoty, ściąganie kontrybucji nałożonych przez władze niemieckie, organizacja przesiedleń do gett i zapewnienie w nich porządku. W 1942 r. doszło do tego najtrudniejsze zadanie: dostarczanie kontyngentów do deportacji do obozów zagłady. Wykonywać je miała formalnie podległa Judenratom  policja żydowska.

Rola Judenratów podczas okupacji do dziś budzi wiele kontrowersji. Większość zarządów Judenratów starała się lawirować między żądaniami Niemców a obroną więzionych w gettach Żydów, wierząc, że kolejne kompromisy umożliwią uratowanie choćby części ludności. Postawy poszczególnych członków Judenratów były jednak zróżnicowane. Przewodniczący Judenratu w Warszawie, Adam Czerniaków, utrzymywał kontakty z działaczami konspiracji, organizował pomoc społeczną i wspierał opór cywilny. Był jednak przeciwny koncepcji walki zbrojnej, a postawiony przed koniecznością przygotowania deportacji do obozu zagłady, popełnił samobójstwo. Chaim Rumkowski, stojący na czele Judenratu w Łodzi, niemal do końca organizował wywózki, starając się uchronić przed nimi wybrane grupy ludności. Niektórzy działacze Judenratów wykorzystywali swoje stanowiska do wzbogacenia się czy ochrony własnej rodziny. Jednoznaczna ocena wszystkich Judenratów i dla całego czasu ich istnienia wydaje się jednak niemożliwa.

Bibliografia

• Trunk I., Judenrat. The Jewish Councils in Eastern Europe Under Nazi Occupation, New York 1972.

Andrzej Żbikowski, Gabriela Zalewska

Tekst powstał na podstawie książki „Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon”, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001. Tekst pochodzi z portalu Diapozytyw, należącego wcześniej do Instytutu Adama Mickiewicza. Tekst pochodzi z książki „Historia i kultura Żydów polskich. Słownik” autorstwa Aliny Całej, Hanny Węgrzynek i Gabrieli Zalewskiej, wydanej przez WSiP.