marzec 1968 w Polsce – określenie kryzysu politycznego, obejmującego protesty studenckie oraz rozgrywkę polityczną w kierownictwie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, połączoną z represjami wobec obywateli pochodzenia żydowskiego. Od początku lat 60. XX w. następowała stopniowa likwidacja wolności obywatelskich, uzyskanych w okresie październikowego przesilenia 1956 r., m.in. zamknięto Klub Krzywego Koła w Warszawie. Jednocześnie narastała rywalizacja frakcji wewnątrzpartyjnych w PZPR. Rosły wpływy grupy tzw. partyzantów, skupionej wokół ministra spraw wewnętrznych Mieczysława Moczara, występującej z hasłami nacjonalistycznymi, wykorzystującej antyizraelskie stanowisko kierownictwa PZPR po wojnie arabsko-izraelskiej (czerwiec 1967) do zmian personalnych w wojsku (w latach 1967–1968 zwolniono z Wojska Polskiego prawie wszystkich oficerów pochodzenia żydowskiego), tworzenia list osób uznanych za Żydów, czyli tzw. syjonistów.
Działania władz państwowych, m.in. zaostrzenie cenzury, wywoływały sprzeciw przedstawicieli środowisk twórczych (List 34). Powstawały niezależne grupy młodzieżowe, tzw. komandosi, które 30.01.1968 r. zorganizowały protest grupy studentów przy pomniku Adama Mickiewicza w Warszawie przeciwko zdjęciu z afisza Teatru Narodowego Dziadów Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. Uczestnicy manifestacji zostali aresztowani i skazani na kary grzywny, niektórzy bezprawnie usunięci z uczelni, co zapoczątkowało akcję protestacyjną studentów (petycja do sejmu) i pisarzy (29 lutego zebranie nadzwyczajne oddziału warszawskiego Związku Literatów Polskich). 8 marca wiec studentów na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego został rozbity przez oddziały Milicji Obywatelskiej, ORMO i bojówki tzw. aktywu robotniczego. Od 9 marca w większości szkół wyższych w kraju organizowano wiece i strajki okupacyjne oraz demonstracje uliczne (w Warszawie, m.in. 11 marca, pod gmachem Komitetu Centralnego PZPR, także w Krakowie, Poznaniu, Gdańsku, Łodzi, Wrocławiu, Lublinie, Szczecinie i Katowicach). Żądano zaprzestania brutalnych akcji milicji i ukarania winnych pobicia studentów, wysuwano hasła liberalizacji systemu politycznego. Do końca marca wystąpienia środowisk akademickich zostały stłumione (zatrzymano ponad 2,5 tys. osób), a ich uczestnicy byli represjonowani (usuwani z uczelni, karnie wcielani do wojska), ponad 80 osób skazano w procesach politycznych na kary więzienia. Przeciwko brutalności interwencji sił porządkowych protestowali niektórzy posłowie (interpelacja Koła Poselskiego „Znak”) oraz Episkopat Polski.
Historie emigrantów marcowych w kolekcji historii mówionej Muzeum POLIN
Wystąpienia studentów zostały wykorzystane przez władze do rozpętania 11 marca nagonki antyinteligenckiej i antysemickiej (oficjalnie używano hasła „antysyjonizmu”) w środkach masowego przekazu (inspirowanej w dużym stopniu przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, kontrolowanej przez ścisłe kierownictwo PZPR), zwoływania wieców w zakładach pracy dla poparcia polityki PZPR, organizowania ataków na osoby protestujące przeciwko represjom wobec studentów (pobicie Stefana Kisielewskiego, zniesławienie Pawła Jasienicy). Jednocześnie trwała walka o władzę w PZPR i państwie (pierwszy sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka zdołał obronić swoją pozycję), połączona z usuwaniem z PZPR i stanowisk państwowych głównie osób pochodzenia żydowskiego lub uznanych za Żydów. W samej Warszawie w ciągu trzech miesięcy (marzec–maj 1968) zwolniono prawie 500 osób, w Łodzi w ciągu 1968–1969 do emigracji zmuszono niemal całe, największe wówczas w Polsce, skupisko Żydów (3,5–4 tys. osób), w tym wielu lekarzy, naukowców, filmowców (m.in. Aleksandra Forda). Wprowadzono odpowiedzialność rodzinną (np. zwalnianie z pracy rodziców za „złe wychowanie młodzieży”, współmałżonków pozostających w związku z osobą pochodzenia żydowskiego, wyrzucanie dzieci ze szkół itp.). W stosunku do literatów i publicystów, zarówno pochodzenia żydowskiego, jak i popierających ruch studencki, zastosowano pełny zakaz drukowania ich utworów (dotyczył m.in. Jasienicy, Jerzego Andrzejewskiego, Antoniego Słonimskiego). Rozwiązano niektóre kierunki studiów, wyrzucono z pracy wybitnych naukowców. Ograniczano do minimum kompetencje instytucji żydowskich, uniemożliwiając podtrzymywanie jakichkolwiek form życia narodowego czy choćby grupowego. Większość działaczy żydowskich zmuszono do emigracji.
W latach 1968–1971 wyjechało z Polski ok. 13 tys. osób*. Zostały one pozbawione obywatelstwa i prawa powrotu, otrzymując tzw. dokument podróży, którego celem był Izrael (do Izraela dotarło zaledwie 25% wyjeżdżających, reszta osiedliła się w krajach Europy Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie). Polskę opuszczały osoby pochodzenia żydowskiego głęboko zrośnięte z polską kulturą i członkowie ich rodzin. Emigrowali również, choć na innych zasadach, nieliczni Polacy, protestujący w ten sposób przeciwko polityce władz. Polska została pozbawiona wielu fachowców, ludzi zasłużonych dla kultury i nauki. Posługiwanie się antysemityzmem okazało się atrakcyjną propozycją dla części społeczeństwa, o czym świadczyła duża liczba osób, która w tym czasie wstąpiła do PZPR (4 tys.). Natężenie państwowego antysemityzmu, czystki przeprowadzane według jawnie rasistowskich kryteriów, napastliwość kampanii prasowych, ekspulsja tysięcy obywateli oraz planowe niszczenie zabytków żydowskich, takich jak cmentarze i synagogi, były zjawiskiem bezprecedensowym, toteż spowodowały wiele szkód społecznych i kulturowych, negatywnie wpłynęły na obraz Polski na arenie międzynarodowej. Wydarzenia marcowe spowodowały zerwanie z komunizmem sporej grupy przedstawicieli środowisk inteligenckich o tradycjach lewicowych i rozwój opozycji demokratycznej w latach 70. Niektórzy z marcowych emigrantów starali się, mimo trudności, podtrzymywać kontakty z Polską i wspierali ruchy opozycyjne.
* W pierwotnej wersji hasła liczebność wyjeżdżających wynosiła „15–30 tys.” – przyp. red.
Bibliografia
Brochocki J., Rewolta marcowa. Narodziny, życie i śmierć PRL, Warszawa 2000.
Eisler J., Marzec 1968. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 1991.
Stola D., Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967–1968, Warszawa 2000.
Stola D., Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949–1989, Warszawa 2010.
Tekst pochodzi z portalu Diapozytyw, należącego wcześniej do Instytutu Adama Mickiewicza. Tekst pochodzi z książki „Historia i kultura Żydów polskich. Słownik” autorstwa Aliny Całej, Hanny Węgrzynek i Gabrieli Zalewskiej, wydanej przez WSiP. © Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; zobacz sam: Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.
