obozy na ziemiach polskich 1944–1958 – miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej, tworzone na podstawie dekretu PKWN z 31 VIII 1944 o wyznaczaniu kary dla hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego. Służyły weryfikacji narodowościowej niem. ludności cywilnej i niem. jeńców wojennych, walce z opozycją polit., eliminowaniu pol. podziemia niepodległościowego, zwalczaniu i likwidacji własności prywatnej w gospodarce, a także pozyskaniu taniej siły roboczej do pracy w kopalniach węgla kamiennego, rud żelaza i uranu w ZSRR i Polsce. Więźniów wykorzystywano do pracy niewolniczej przy odbudowie zniszczeń wojennych, budowie szlaków komunik., mostów, pracach polowych, w przemyśle wydobywczym i hutnictwie.

Po zajęciu ziem pol. przez Armię Czerwoną i WP Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (i jego terenowe ekspozytury), Zarząd Główny Informacji Wojska Polskiego, NKWD i Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym organizowały obozy i in. miejsca odosobnienia; były to obozy pracy przymusowej, obozy dla internowanych i oczekujących na weryfikację narodowościową, obozy jenieckie, tzw. obozy dzikie, obozy karne dla więźniów polit. i więźniów pospolitych, kolonie rolne (forma pośrednia między obozem a więzieniem) i warsztaty przywięzienne i przyobozowe, ośrodki pracy więźniów, sowieckie obozy kontrolno-filtracyjne, także placówki przeznaczone dla Polaków, Niemców, Ukraińców, Greków (uczestników wojny domowej w Grecji) oraz Węgrów, Łotyszy, Czechów, Rumunów, Białorusinów, Ukraińców, Estończyków, Austriaków, Holendrów, Jugosłowian i Francuzów.

Obozy uruchamiano najczęściej w miejscu byłych niem. obozów koncentracyjnych lub ich filii, z zachowaniem istniejącej infrastruktury; 1945–46, w niektórych regionach kraju, gł. na Śląsku i Pomorzu, powstawały w miejscach przypadkowych (koszary, szpitale, ruiny fabryk, zniszczone zabudowania poklasztorne i pałacowe) tzw. obozy dzikie, podlegające miejskim lub powiatowym strukturom Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego.

Z czasem Dep. Więziennictwa i Obozów MBP powołał, obejmujące swoim zasięgiem cały kraj, 4 Centralne Obozy Pracy (COP): w Krzesimowie (zdegradowany do rangi kolonii rolnej ze względu na skandaliczne warunki sanitarne), Warszawie (Gęsiówka na ul. Gęsiej, ul.: Podchorążych, Górnośląska i Okęcie), Jaworznie i Potulicach; dla jeńców wojennych przeznaczono oddzielne obozy w Warszawie i Jaworznie, potem w Sikawie — obecnie część Łodzi (więzieni tu byli niem. oficerowie Wehrmachtu). Obozy podporządkowane MBP organizowano gł. na Śląsku, Kujawach i na Pomorzu, gdzie wcześniej zamieszkiwała ludność niem. lub niem. osadnicy, a także w w centrum kraju np. w Łodzi i w Warszawie. Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gosp. swoje placówki ulokowała na Kujawach i Śląsku. Miejsca odosobnienia NKWD (tworzone na podstawie rozkazu nr 0016 NKWD z 11 I 1945 o oczyszczeniu tyłów frontów Armii Czerwonej z wrogich elementów oraz rozkazu uzupełniającego nr 00315 z 18 IV 1945) i Gł. Zarządu Informacji WP miały charakter placówek „wędrownych”; ich lokalizacja ulegała zmianie wraz ze zmianą sytuacji militarnej na froncie; pierwsze powojenne obozy NKWD przeznaczone dla Polaków powstały w Miednikach k. Wilna i w kilku małych miejscowościach w okolicach Lwowa; od 1945 NKWD przemieszczało obozy na zachód w kierunku Dolnego Śląska, Wielkopolski i wschodnich Niemiec; na strukturę organizacyjną Gł. Zarządu do spraw Jeńców Wojennych i Internowanych przy NKWD składały się: Tymczasowe Punkty Koncentracyjne dla Jeńców (10–12 km od linii frontu), Punkty Przyjęć Jeńców Wojennych (25–30 km od linii frontu), Punkty Zbiorcze Jeńców Wojennych, Frontowe Obozy Kontrolno-Przesyłowe (100–120 km od linii frontu), obozy filtracyjne i obozy pracy zlokalizowane już na terenie ZSRR.

Pierwszy obóz w na terenie Polski lubelskiej powstał jesienią 1944 w Krzesimowie — rozbity wkrótce przez podziemie niepodległościowe; IV 1945 funkcjonowało już 16 obozów (Mrowino, Studzieniec, Zgoda — obecnie część Świętochłowic, Jaworzno, Zimne Wody, Potulice, Jarosław, Mysłowice, Mielęcin, Wadowice, Krotoszyn, Gdańsk, Łódź, Popkowice, Poniatowa, Łęgnowo), w których przetrzymywano ok. 27,8 tys. więźniów, w większości Niemców i volksdeutschów; w 2. poł. 1945 liczba obozów i kolonii rolnych wzrosła do 28 placówek (Głaz, Kcynia, Krzesimów, Gronowo — obecnie część Leszna, Inowrocław, Oświęcim, Janikowo, Jaksice, Gniewkowo, Będzin, Targowa Górka, Abramów, Stalowa Wola, Rudak — obecnie część Torunia, Kruszwica, Warszawa, Złotów; zlikwidowano: Poniatową, Gdańsk, Krotoszyn, Wadowice, Zimne Wody, Zgodę); w późniejszym okresie ich liczba została znacznie ograniczona; likwidacji ulegały też mniejsze placówki (gł. ze względu na zapewnienie lepszej kontroli nad obozami przez MBP oraz zainteresowanie „polskimi” obozami opinii międzynar.), a uwięzionych przenoszono do COP; III 1947, po likwidacji tzw. dzikich „obozów” podlegających gł. Powiatowym Urzędom Bezpieczeństwa Publicznego, w 7 obozach i 3 koloniach rolnych (Jaworzno, Krzesimów, Sikawa, Głaz, Gronowo, Mielęcin, Mrowino, Potulice, Targowa Górka, Warszawa ul. Gęsia) więziono ok. 57,7 tys. osób; 1950, w 4 obozach działających w Polsce (Sikawa, Gronowo, Mielęcin, Głaz) przebywało ok. 2,6 tys. osób. 1945–50 istniało w Polsce, wg różnych szacunków, od ponad 500 do 206 obozów (gł. obozy dzikie, m.in. 105 na terenie Śląska Opolskiego). Prawdopodobnie z 206 obozów 129 placówek było podporządkowanych MBP, 75 placówek — Centralnemu Zarządowi Przemysłu Węglowego i 2 placówki — Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gosp.; ostatni obóz w Polsce zlokalizowany w Mielęcinie k. Włocławka zlikwidowano 1953.

Z zachowanych, niepełnych danych wynika, iż 1945–50 w różnego rodzaju obozach i koloniach rolnych, przetrzymywano ok. 175 tys. osób oczekujących na weryfikację narodowościową; nieustalona jest liczba uwięzionych w tzw. obozach dzikich (na Śląsku Opolskim 20–30 tys. osób); liczba niem. jeńców wojennych wahała się od 48 tys. w 1945 do 20 tys. w 1949; po weryfikacji lub rehabilitacji zaczęto ich odsyłać do Niemiec. Do pol. obozów (Wadowice, Krzesimów, Głaz, Jarosław) trafili także Ukraińcy, początkowo 1945 (prawdopodobnie ok. 600 osób), a następnie po rozpoczęciu akcji „Wisła” (1947–49 w obozie w Jaworznie uwięziono ok. 3,8 tys. osób).

Na podstawie orzecznictwa Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gosp. 1945–54 w obozach zostało osadzonych ok. 84,2 tys. osób, najczęściej za bumelanctwo, spekulację, bimbrownictwo, nielegalny ubój zwierząt rzeźnych, nielegalny garbunek skór, włóczęgostwo i chuligaństwo, od 1951 za wrogą propagandę (1951–54 za tzw. propagandę szeptaną skazano ponad 4,3 tys. osób). Największe obozy MBP były zlokalizowane w Potulicach (1945–49 ok. 35 tys. osób), Sikawie (ok. 10,2 tys. osób) i Jaworznie (w 3 podobozach: dla Niemców, Ukraińców i Polaków — ok. 29,6 tys. osób). Prawdopodobnie przez wszystkie obozy w Polsce przeszło ok. 350 tys. ludzi (wg badań z 2004). Brak danych lub informacje szczątkowe nie pozwalają na określenie liczby osób osadzonych w obozach znajdujących się pod kontrolą NKWD i Gł. Zarządu Informacji WP; wiadomo jedynie, że m.in. w Rembertowie, Skrobowie, Krześlinie, Toszku, Ciechanowie, Grudziądzu, Pile, Żaganiu więziono 3–8 tys. osób.

W 1944–45 pod kontrolą NKWD i Gł. Zarządu Informacji WP znajdowało się ok. 10 obozów koncentracyjnych (do 1945); pierwsze powstały na wschodnich rubieżach Polski; od lata 1944 prawdopodobnie ok. 8 tys. żołnierzy AK było przetrzymywanych w obozie NKWD w Miednikach k. Wilna; następnie NKWD uruchomiło więzienie na Zamku Lubelskim i związany z nim obóz koncentracyjny na Majdanku (od VIII 1945 przez kilka miesięcy na tzw. III polu k. krematorium), z filiami w Poniatowej i w Krzesimowie (łącznie 3–4 tys. osób) oraz tzw. obóz wędrujący w Krześlinie pod Siedlcami, gł. dla żołnierzy AK i członków pol. podziemia niepodległościowego; kolejne obozy były zlokalizowane w Bakończycach, Białymstoku, Bytomiu, Chełmnie, Chodczu, Ciechanowie, Dęblinie, Działdowie, Elblągu, Gorzowie Wielkopolskim, Grabowie nad Pilicą, Grudziądzu, Hrubieszowie, Mątwach (obecnie część Inowrocławia), Iławie, Kędzierzynie, Kętrzynie, Kijanach, Kraskowie, Krzesimowie, Krzystkowicach, Lędzinach, Majdanku, Łabędach, Mysłowicach, Nakle nad Notecią, Opolu, Ostrowi Mazowieckiej, Otwocku, Pile, Poznaniu, Pustkowie, Pyskowicach, Raciborzu, Rembertowie, Rykach, Sanoku, Sępolnie Krajeńskim, Skrobowie, Sokołowie Podlaskim, Sokółce, Świętoszowie, Wągrowcu, Wrocławiu, Toszku, Trzciance, Zabrzu, Zdzieszowicach i Żaganiu. Więźniowie wielokrotnie podejmowali próby ucieczek, m.in. z obozów w Rembertowie, Krzesimowie, Skrobowie; w obozach NKWD wskutek nieludzkich warunków bytowania i epidemii panowała wysoka śmiertelność wśród więźniów (m.in. w Toszku zmarło ok. 3 tys. osób, w Grudziądzu — ok. 8 tys. osób); część więźnów NKWD wywiozło w głąb ZSRR do łagrów; część do nowej siedziby obozu pod Łodzią (ostatnia lokalizacja w okolicach Poznania); po zakończeniu działań wojennych więźniów przetransportowano do sowieckich kopalni i wszelki ślad po nich zaginął.

Również w innych obozach (dla Niemców, Polaków i Ukraińców) nieludzkie warunki bytowania, epidemie, bestialstwo i okrucieństwo załogi powodowały wysoką śmiertelność wśród uwięzionych, m.in. w obozie w Zgodzie straciło życie około 4 tys. osób, w Potulicach ok. 4,5 tys. osób, w Sikawie ok. 1,25 tys. osób, w COP Warszawa ponad 680 osób (VII–XI 1946), w Zimnych Wodach pod Bydgoszczą 265 osób (II–III 1945), w Jaworznie ok. 6,4 tys.; łącznie w obozach i koloniach rolnych na ziemiach pol. 1945–56 straciło życie prawdopodobnie ok. 25 tys. osób.

W ramach tzw. produktywizacji więźniów obozy zostały zastąpione Ośr. Pracy Więźniów; pierwszy taki Ośrodek w Polsce (przewidziany pierwotnie na 3 tys. więźniów) powstał 1948 w Warszawie z inicjatywy min. bezpieczeństwa publicznego, S. Radkiewicza; więźniowie byli zatrudniani w przemyśle i rolnictwie, wyłącznie przy najtrudniejszych pracach górniczych w kopalniach oraz kamieniołomach; w porównaniu z obozami, w Ośr. Pracy Więźniów przykładano nieco większą wagę do ochrony zdrowia, wyżywienia oraz ludzkiego traktowania więźniów, ale i tu odnotowano kilkadziesiąt wypadków śmiertelnych. W 1950 przez Centralne Więzienie Ośr. Pracy w Warszawie i in. mniejsze ośrodki przeszło 10 tys. więźniów. W 1950, w wyniku porozumienia MBP i resortu surowców mineralnych, powstały ośrodki: w Jaroszowie przy kopalni glinek ogniotrwałych Rusko, Wilkowie przy kopalni miedzi Lena oraz w Strzelcach Opolskich i Piechcinie przy kamieniołomach i zakładach wapiennych, a następnie w woj. katowickim i krak., gł. w przemyśle węglowym. Resort bezpieczeństwa z kilkudziesięciu dawniej działających obozów wydzielił 6 Centralnych Ośr. Pracy Więźniów (Milowice, Rokitnica, Ruda Śląska, Łagiewniki, Mysłowice, Jaworzno), 7 Ośr. Pracy Więźniów I kategorii oraz 3 — II kategorii.

W 1950–58 istniały w Polsce Centralne Ośrodki, Ośrodki i Podośrodki Pracy Więźniów w Bielszowicach, Brzeszczach, Brzezinach Śląskich, Bytomiu (kopalnia Dymitrow), Brzozowicach–Kamieniu (Andaluzja), Chebzie (Paweł), Chorzowie (Barbara–Wyzwolenie), Chorzów III, Piaskach — obecnie część Czeladzi, Janowie Śląskim (Wieczorek), Jaworznie–Chrustach, Jaworznie (Feliks), Załężu, obecnie część Katowic (Kleofas, Kazimierz), Klimontowie, Knurowie, Libiążu (Janina), Łagiewnikach, Michałkowicach, Milowicach, Mysłowicach, Niwce, Nowym Bytomiu (Pokój, Rokitnica), Rokitnicy (Miechowice), Rudzie Śląskiej I (Walenty–Wawel), Rudzie Śląskiej II (Walenty–Wawel), Siemianowicach I, Siemianowicach II, Sierszy, Sośnicy, Wesołej I, Wesołej II (Wirek) i Zakrzówku, ośrodki związane z przemysłem mineralnym przy kamieniołomach w Wojcieszowie i Zarębie Górnej na Dolnym Śląsku, Graczach i Gogolinie na Śląsku Opolskim oraz z branżą samochodową — największy w kraju Ośr. Prac Więźniów w Jelczu (ok. 3,5 tys. więźniów). W 1. poł. lat 50. uruchomiono Ośr. Pracy Więźniów również w Zielonej Górze, Wrocławiu, Gubinie, Dębie pod Tarnobrzegiem, Kamińsku k. Górowa Iłowieckiego, Mielęcinie, Sikawie i Kostrzynie n. Odrą (zajmowały się gł. odzyskiem materiałów budowlanych). W końcu XI 1950 we wszystkich ośrodkach przebywało ok. 15 tys. więźniów; 1952 w tzw. ośrodkach węglowych (28 placówek) pracowało ok. 15,3 tys. więźniów górników, w ośrodkach przemysłu mineralnego ponad 6 tys. więźniów, a na pocz. 1954 w tzw. ośrodkach węglowych ok. 17,7 tys. więźniów, a w końcu tego roku we wszystkich ośrodkach 23,5 osób (w tym ok. 20 tys. w przemyśle węglowym). Jednocześnie MBP podjęło decyzję, że w ciągu każdego roku ośrodki pracy więźniów będą zatrudniały 25–26 tys. więźniów. Na pocz. lat 50., wobec załamania się planu sześcioletniego (Plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu 1950–55), władze skierowały do pracy w kopalniach i kamieniołomach żołnierzy z tzw. batalionów górniczych (wojskowa służba zastępcza 1949–59). Ostatni Ośr. Pracy Więźniów w Michałkowicach na Górnym Śląsku został zamknięty 1958.

Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945–1954. Wybór dokumentów, opracowanie D. Jarosz, T. Wolsza, Warszawa 1995;

Niemcy w Polsce 1945–1950. Wybór dokumentów, red. W. Borodziej, H. Lemberg, t. 1: Władze i instytucje centralne. Województwo olsztyńskie, wybór i opracowanie W. Borodziej, C. Kraft, Warszawa 2000; t. 2: Polska centralna. Województwo śląskie, wybór i opracowanie I. Eser, J. Kochanowski, Warszawa 2000; t. 3: Województwo poznańskie i szczecińskie, wybór i opracowanie S. Jankowiak, K. Steffen, Warszawa 2001; t. 4: Pomorze Gdańskie, i Dolny Śląsk, red. D. Bockowski, wybór i opracowanie I. Eser, W. Stankowski, C. Kraft, S. Jankowiak, Warszawa 2001;

J. Kochanowski, W polskiej niewoli. Niemieccy jeńcy wojenni w Polsce 1945–1950, Warszawa 2001;

M. Golon, Polityka radzieckich władz wojskowych i policyjnych na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945–1947, Toruń 2001;

W. Stankowski, Obozy pracy i inne miejsca odosobnienia dla niemieckiej ludności cywilnej w Polsce w latach 1945–1950, Bydgoszcz 2002;

B. Kopka, Obozy pracy w Polsce — przewodnik encyklopedyczny 1945–1950, Warszawa 2002;

E. Nowak, Obozy na Śląsku Opolskim w systemie powojennych obozów w Polsce (1945–1950). Historia i implikacje, Opole 2002;

D. Rogut, Polacy z Wileńszczyzny w obozach sowieckich „saratowskiego szlaku” (1945–1949), Toruń 2003;

T. Wolsza, W cieniu Wronek, Jaworzna i Piechcina... 1945–1956. Życie codzienne w polskich więzieniach, obozach i ośrodkach pracy więźniów, Warszawa 2003.

Tadeusz Wolsza

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.