Pawiak – więzienie zbudowane w Warszawie 1829–35, między ul. Dzielną a Pawią (stąd nazwa); więzienie śledcze, do 1863 — kryminalne, w okresie powstania styczniowego 1863–64, przekształcone w więzienie polit.; 1915 okupacyjne władze niem. osadzały w P. więźniów polit., których następnie wysyłano do twierdzy w Modlinie i obozów w Niemczech; w okresie międzywojennym więzienie śledcze polit. i kryminalne; oddział kobiecy zw. Serbią. W czasie okupacji niem. jedno z gł. więzień śledczych niem. policji bezpieczeństwa na terenie GG; z ok. 100 tys. więźniów (80% mężczyzn, 20% kobiet) wymordowano (m.in. w lasach k. Palmir) ok. 37 tys., ponad 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe do III Rzeszy; VIII 1944 P. został zniszczony przez Niemców; po zakończeniu II wojny świat. miejsce upamiętnione zespołem pomnikowym; obecnie na miejscu dawnego więzienia Muzeum Więzienia „Pawiak”.

L. Wanat Za murami Pawiaka, Warszawa 1958;

R. Domańska Więzienie Pawiak w latach 1939–1944, „Zeszyty Majdanka”, t. 12, Lublin 1988.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.