(PZPR), partia komunist., utworzona XII 1948. Powstała przez połączenie Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, po przeprowadzeniu czystki wśród członków obu partii (1948 z PPS usunięto ok. 1/4 czł. m.in. przeciwstawiających się jej likwidacji, z PPR usuwano członków oskarżanych o tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne).
Przez cały okres istnienia PZPR była masową partią kierującą autorytarnym państwem i centralnie zarządzaną, zbiurokratyzowaną gospodarką; partią dążącą do kontrolowania wszelkich przejawów życia społecznego. W ramach międzynar. ruchu komunist. i państw tzw. demokracji lud. była podporządkowana sowieckiej partii komunist. (najściślej do 1956). Podstawy ideowe PZPR formalnie opierała na doktrynie komunizmu i tradycji ruchu komunist. (przy zachowywaniu podstawowych haseł dokonywano zmian ich treści, szczególnie po załamaniu się stalinizmu), a po 1956 w coraz większym stopniu odwoływała się do idei narodowych. Jako perspektywiczne cele ostateczne PZPR deklarowała utworzenie w Polsce społeczeństwa socjalist. (bez zasadniczych podziałów społ. będących skutkiem istnienia własności pryw.) oraz zwycięstwo komunizmu na całym świecie. Główną zasadą organiz. PZPR był tzw. centralizm demokr. (w teorii — demokr. wyłanianie władz i podejmowanie decyzji oraz centr. kierowanie partią), faktycznie gł. rolę w PZPR odgrywały władze wykonawcze (Biuro Polit. i Sekretariat KC oraz egzekutywy komitetów partyjnych), które formalnie decydowały o składzie personalnym i polityce (zgodnie ze statutem partii) jej najwyższych władz: zjazdu PZPR, odbywającego się co 4–5 lat, między zjazdami KC — konferencji (co 2–3 lata), komitetów w organizacjach wojew., powiat. (do 1975), gminnych (od 1973) i zakładowych. Dominującą rolę w PZPR odgrywała, spełniająca faktycznie funkcję wewnętrznej partii kadrowej, grupa prac. zawodowych (tzw. aparat partyjny, liczący początkowo kilka, później kilkanaście tys. osób) i grupa osób (tzw. aktyw, liczący kilkaset tys. osób) kierujących instytucjami państw. z rekomendacji PZPR, kontrolujących samą partię (do 1981 ich przedstawiciele stanowili 60–90% czł. KC) oraz państwo, stronnictwa polit., związki zawodowe i organizacje społeczne. Biurokracja partyjna (kształtowana w dużym stopniu w ramach szkolnictwa partyjnego, m.in. w Wyższej Szkole Nauk Społ. przy KC PZPR, później w Akad. Nauk Społ.) dublowała funkcjonowanie wielu instytucji, szczegółowo nadzorowała ich działalność; Biuro Polit. i Sekretariat KC oraz egzekutywy właściwych komitetów decydowały (przez wprowadzony 1950, a rozbud. po 1970 system tzw. nomenklatury) o obsadzie wszystkich ważnych stanowisk we wszelkich instytucjach i organizacjach w Polsce (wyjątek stanowiły Kościół katol., od 1980 NSZZ „Solidarność”). Partią kierował I sekretarz KC (do 1954 przewodn.), z grupą najbliższych współprac., dysponujący faktycznie dyktatorską władzą (do 1981 jego usunięcie było w zasadzie możliwe dopiero podczas kryzysu polit., gosp. i buntu społ.). I sekretarzami PZPR byli: B. Bierut (21 XII 1948–12 III 1956), E. Ochab (20 III 1956–21 X 1956), W. Gomułka (21 X 1956–20 XII 1970), E. Gierek (20 XII 1970–6 IX 1980), S. Kania (6 IX 1980–18 X 1981), W. Jaruzelski (18 X 1981–29 VII 1989), M.F. Rakowski (29 VII 1989–29 I 1990). Inni działacze (czł. Biura Polit., sekretarze KC, bliscy współpracownicy I sekretarza), m.in.: J. Albrecht, E. Babiuch, K. Barcikowski, J. Berman, J. Cyrankiewicz, Z. Grudzień, P. Jaroszewicz, B. Jaszczuk, Z. Kliszko, J. Łukasiewicz, F. Mazur, H. Minc, M. Moczar, J. Morawski, Z. Nowak, S. Olszowski, J. Pińkowski, R. Strzelecki, J. Tejchma, R. Zambrowski, A. Zawadzki.
PZPR, po zakończeniu procesu połączenia PPR (985 tys. czł.) i PPS (531 tys.) i kolejnej czystce, liczyła 1367 tys. czł. (IV 1949); w następnych latach liczba członków spadła do 1138 tys. (1951); po okresie wzrostu (od 1953) liczyła na pocz. 1957 — 1377 tys. czł.; po weryfikacji i usunięciu ponad 200 tys. czł. (1957–58) w PZPR 1959 było 1018 tys. (najmniej w jej dziejach); w następnych latach liczba członków stopniowo rosła: 1965 — 1775 tys., 1970 — 2320 tys.; po kolejnej weryfikacji członków 1971 partia liczyła 2254 tys. osób; później, szczególnie po 1976, prowadzono masowy nabór do PZPR (1975–80 liczba czł. PZPR zwiększyła się o ok. 650 tys., czyli o ponad 20%), 1980 należało do niej 3092 tys. osób (najwięcej w historii partii, ponad dwukrotnie więcej członków niż 1948; prawie co ósmy dorosły obywatel Polski); po powstaniu Solidarności i wprowadzeniu stanu wojennego (XII 1981) z partii wystąpiło ok. 850 tys. osób, w tym ponad 1/3 należących dotychczas do PZPR robotników. W końcowym okresie istnienia PZPR liczyła ok. 2 mln czł., a jesienią 1989 — ok. 1 mln członków. Łącznie 1948–90 przez szeregi PZPR przewinęło się około 4,5 mln osób. W początkowym okresie istnienia partii najliczniej reprezentowani w niej byli robotnicy (1948 — 60% wszystkich członków), w następnej dekadzie ich liczba radykalnie zmniejszyła się (z 873 tys. 1948, do 408 tys. 1959) i od 1958 robotnicy stanowili ok. 40% wszystkich członków partii; mimo stopniowego wzrostu w następnych latach, dopiero 1969 osiągnęli stan liczebny z 1948, 1980 w PZPR było ich 1255 tys. (najwięcej w dziejach partii), a po masowych wystąpieniach i skreśleniach 1980–82 ich liczba spadła poniżej stanu z 1948 (1985 — 809 tys.). Podobnie kształtował się udział chłopów w PZPR: 1948 było ich 243 tys. (16,4% wszystkich członków), 1959 — 117 tys. (12%), 1980 — 294 tys. (9,4%), 1985 — 191 tys. (9%). Przedstawiciele inteligencji początkowo stanowili 20% czł. PZPR (1948 — 292 tys.), a od 1958 stali się naliczniejszą grupą społ. w partii — 42–43% wszystkich członków (1980 — 1269 tys. osób), a po 1981 — ponad 50% (mimo spadku liczbowego do 1087 tys. osób), potwierdzając jej charakter jako partii władzy.
PZPR przejęła programy polit. i gosp. PPR — dążyła do przekształcenia ustroju polit., gospodarki i instytucji społ. Polski wg rozwiązań wprowadzonych w ZSRR poprzez: stosowanie terroru jako podstawowej metody rządzenia (rozbudowa systemu instytucji i środków systemu przemocy, gł. Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego), likwidację własności pryw. w gospodarce (kolektywizacja rolnictwa, przejęcie przez administrację państw. wszystkich przedsiębiorstw pryw.), rozbudowę systemu biurokratycznych instytucji państw. i organizacji społ.-polit. ściśle podporządkowanych partii komunist. (zasada tzw. transmisji polityki partii do wszystkich środowisk), połączonej z likwidacją organizacji niezależnych, samorządu terytorialnego i zawodowego, szybką rozbudową przemysłu, gł. ciężkiego, nastawionego w znacznej mierze na produkcję zbrojeniową (teza o jego podstawowym znaczeniu dla rozwoju gospodarki), indoktrynację ideologiczną społeczeństwa, przede wszystkim młodzieży, wprowadzenie doktryny realizmu socjalistycznego w kulturze, podporządkowanie państwu Kościołów i in. związków wyznaniowych. Po śmierci J. Stalina (1953) w warunkach stopniowego rozkładu systemu stalinowskiego i narastającego buntu wielu środowisk społ. (poznański czerwiec 1956) w PZPR, szczególnie po XX Zjeździe KPZR i śmierci Bieruta (III 1956), ujawniły się podziały w kierownictwie partii (tzw. natolińczycy i puławianie), a działacze PZPR niższego szczebla uczestniczyli w żywiołowych inicjatywach społ., m.in. w organizowaniu rad robotniczych. W X 1956 nastąpił zwrot polit. wymuszony i poparty przez większość społeczeństwa (październikowe przesilenie polityczne 1956), który utrwalił ograniczoną demokratyzację systemu sprawowania władzy państw. i zmiany w polityce gospodarczej. W PZPR, po krótkim okresie nie w pełni kontrolowanego przez władze PZPR życia wewnątrzpartyjnego, Gomułka powstrzymał zmiany; początkowo zachowywał pozycję arbitra wobec rywalizujących grup: tzw. rewizjonistów dążących do kontynuacji ograniczonych reform i tzw. dogmatyków będących rzecznikami faktycznego zachowania istniejącego systemu polit. i gosp.; od poł. 1957 rozpoczął stopniowe rugowanie tzw. rewizjonistów z kierownictwa partii. Jednocześnie likwidowano nie podporządkowane PZPR organizacje (Klub Krzywego Koła), ograniczano zakres swobód polit. — krytyka wewnątrzpartyjna i protesty społ. były traktowane jako działalność antypaństw. (List 34); cofnięto część zmian wprowadzonych 1956, m.in. w zarządzaniu gospodarką i polityce inwestycyjnej (odrzucenie koncepcji reformy gosp., likwidacja samorządu robotn.). W latach 60. zwiększyły się wpływy nowych działaczy: grupy tzw. partyzantów (M. Moczar) oraz grupy tzw. dobrych gospodarzy (E. Gierek), czyli lokalnych działaczy PZPR, budujących na gosp. znaczeniu regionów swoją pozycję polit.; podejmowali oni próby przejęcia władzy, wykorzystując demonstracje studentów III 1968 (marzec 1968 w Polsce). Zmiana kierownictwa PZPR nastąpiła podczas masowych strajków i demonstracji robotników (grudniowy bunt robotniczy 1970 w Polsce); w jej wyniku 1971 wysunięto program modernizacji techn. i technol. gospodarki i podniesienia poziomu konsumpcji, oparty na kredytach zagranicznych, ale bez usprawnienia systemu zarządzania. W PZPR dokonano zasadniczych zmian w składzie władz (przewagę zdobyli działacze wywodzący się z młodszego pokolenia), rozbudowywano system nomenklatury i coraz bardziej podporządkowywano PZPR władze państw. (m.in. I sekretarzy odpowiednich komitetów powoływano na przewodn. rad nar.). Po 1975 wysunięto tezę o kształtowaniu się tzw. rozwiniętego społeczeństwa socjalist. (zmniejszenie się podstawowych różnic społ. i ujednolicenie świadomości — tzw. jedność moralno-polit. narodu). W warunkach narastającego kryzysu gosp. (od 1979 spadek dochodu nar.) i sprzeciwu społ. (czerwcowy protest robotniczy 1976 w Polsce) oraz rozwoju ugrupowań opozycyjnych (Komitet Obrony Robotników, Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela) prowadzono tzw. propagandę sukcesu. Masowe strajki (VI–IX 1980) i powstanie Solidarności spowodowały kolejną zmianę składu kierownictwa i próbę zachowania monopolistycznej pozycji PZPR, sformułowano program ograniczonej modernizacji systemu polit. i reformy gosp. (tzw. socjalistycznej odnowy). W PZPR narastały spory i walka różnych grup, m.in. zwolenników zaostrzenia dyktatury i zdławienia oporu społ. przemocą (tzw. beton) oraz rzeczników przemian we wszystkich dziedzinach życia społ. (orientacja tzw. liberałów); żywiołowo powstawały niezależne od władz partyjnych formy współpracy różnych środowisk (kluby polit., porozumienia podstawowych organizacji partyjnych, tzw. struktury poziome). W X–XI 1981 władze PZPR podjęły otwartą walkę z Solidarnością, a w okresie stanu wojennego, wykorzystując wojsko, milicję (ZOMO), spacyfikowały opór społeczeństwa. Jednocześnie partia przeszła wewn. załamanie i straciła wpływy w wielu środowiskach. W następnych latach, w warunkach trwającego kryzysu, kolejne próby reform polit. i gosp. w państwie nie przyniosły powodzenia. W PZPR stopniowo rosły wpływy zwolenników dokonania zasadniczych zmian w programie i polityce partii oraz porozumienia ze środowiskami opozycyjnymi; 1988–89 wysunięto koncepcję Okrągłego Stołu i zawarto porozumienie z reprezentantami Solidarności. Po przegranych wyborach VI 1989 PZPR utraciła monopolistyczną pozycję i oddała władzę; przestała mieć charakter partii państwowej. Władze partii doprowadziły do jej samorozwiązania (29 I 1990); większość delegatów ostatniego zjazdu utworzyła 2 partie: Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej oraz Unię Socjaldemokratyczną.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.
