zespół struktur prawno-państw., organiz. i obywatelskich, które w latach II wojny świat. miały zapewnić ciągłość działalności państwa pol. na jego własnym terytorium w warunkach okupacji tego terytorium przez wrogów. Konstytucyjna ciągłość, rzeczywiste wykonywanie funkcji państwa na jego dotychczasowym terytorium oraz lojalność znacznej większości społeczeństwa pol. wobec P.P.P. stanowiły zasadnicze elementy jego istnienia. Tak rozbud. w podziemiu państwo stanowiło ewenement w okupowanej przez Niemcy Europie i było zjawiskiem nieporównywalnym do eur. struktur ruchu oporu 1939–45. Poza P.P.P. zbliżone struktury quasi-państw., choć o znacznie mniejszych wpływach społ., powołała do życia PPR oraz NSZ. W 1943–44 P.P.P. funkcjonowało w swych najbardziej rozwiniętych formach. Po raz pierwszy termin „państwo podziemne” był użyty 1943. Od I 1944 był stosowany w konspiracyjnej prasie centralnej. Pierwsze zręby przyszłego podziemnego aparatu państw. zaczęły powstawać już IX 1939 w chwili utworzenia organizacji wojsk.-polit. Służba Zwycięstwu Polski (SZP). W wyniku decyzji działających na obczyźnie władz państw. nastąpiło rozdzielenie struktur cyw. od wojskowych. W XI 1939 powołano (jako część Sił Zbrojnych RP na terenie Kraju) Związek Walki Zbrojnej, który II 1942 przemianowano na Armię Krajową. AK (Siły Zbrojne w Kraju) była zbrojnym ramieniem P.P.P. W fazie SZP reprezentacją stronnictw polit. miała być powstała 1939 przy SZP Gł. Rada Polit. (GRP). Zasadnicze jednak znaczenie miało utworzenie 26 II 1940 przy ZWZ Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (PKP), który od III 1943 występował pod nazwą Krajowa Reprezentacja Polityczna (KRP), a 1944 (po rozszerzeniu składu) funkcjonował jako Rada Jedności Narodowej (RJN), stanowiąc konspiracyjny parlament P.P.P. W skład PKP (KRP, RJN) wchodziły te stronnictwa polit., które tworzyły rząd RP na uchodźstwie: SL, SN, PPS-WRN i SP. Przejściowo 1941–43 zamiast PPS-WRN wchodziła Robotnicza Partia Polskich Socjalistów (RPPS). Na czele RJN stał K. Pużak. Funkcje państw.-adm. pełniła Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj pracująca w Warszawie oraz sieć okręgowych i powiat. delegatur obejmujących teren II RP. Początkowo przewidywano 3 delegatów: dla ziem włączonych do Rzeszy, dla GG i dla ziem okupowanych przez ZSRR. Głównym delegatem rządu RP na kraj mianowano C. Ratajskiego, po nim kolejno: J. Piekałkiewicza, J.S. Jankowskiego, S. Korbońskiego. W VII 1944 delegat rządu RP na kraj na podstawie uchwały rządu RP na uchodźstwie powołał do życia Krajową Radę Ministrów, której do czasu powrotu rządu z uchodźstwa przekazano niemal wszystkie kompetencje Rady Ministrów RP.

Działania cyw. i wojsk. struktur P.P.P., a więc Delegatury Rządu RP na Kraj i AK, obejmowały (w różnym stopniu) wszystkie sfery życia okupowanego społeczeństwa. Było to gł. kierowanie walką zbrojną i walką cyw. (z wyznaczeniem kodeksu postępowania pod okupacją) oraz przygotowywanie wojsk. i cyw. struktur do sprawnego działania w decydującym, przewidywanym na koniec wojny, powstaniu powszechnym. Pociągało to za sobą konieczność budowy podziemnej administracji oraz przygotowania aktów prawnych na czas powstania i powojennej odbudowy. 15 III 1944 RJN wydała deklarację programową O co walczy naród polski zapowiadającą demokr. reformy polit., gosp. i społeczne. Z zakresu walki cyw. najistotniejsze były działania informacyjno-propagandowe i tajne nauczanie. Oficjalnym organem prasowym była „Rzeczpospolita Polska”. Ogółem w latach wojny ukazywało się ponad 1100 tytułów prasowych (co stawiało P.P.P. w ścisłej czołówce eur.) oraz ok. 1500 tytułów druków zwartych. Tajne szkolnictwo obejmowało wszystkie szczeble, od powsz. po wyższe (tajne nauczanie 1939–45). Dużą rolę w kształtowaniu postaw społeczeństwa odgrywał sprawnie działający spójny system cyw. i wojsk. sądownictwa. Jawnie funkcjonowały cyw. struktury państw. 1944 w czasie powstania warsz. oraz na niektórych terenach RP po przejściu frontu sow.-niem. (np. Lublin, Mościska). Formalno-prawnie działania te opierały się na dekretach Prez. RP z 1 IX 1942 i 26 IV 1944 O tymczasowej organizacji władz na terytorium Rzeczypospolitej. Ujawniający się wobec wkraczających na ziemie pol. wojsk sow. i obejmujący władzę z ramienia rządu RP działającego na obczyźnie delegaci rządu i pracownicy administracji państwa podziemnego byli aresztowani przez sow. aparat bezpieczeństwa i PKWN. Po upadku powstania warsz. nastąpiła częściowa dezorganizacja struktur kierowniczych P.P.P. Po ruszeniu ofensywy styczniowej 19 I 1945 dca AK rozwiązał Siły Zbrojne w Kraju. Najwyższe czynniki państwa podziemnego, uznając uchwały jałtańskie, przyjęły wysuniętą przez Rosjan propozycję rozmów polit., które okazały się podstępem zakończonym aresztowaniem 16 przywódców P.P.P. III 1945. W VI 1945 byli oni sądzeni w moskiewskim procesie szesnastu i skazani na więzienie w ZSRR; 27 VI 1945 na ostatnim posiedzeniu RJN podjęła uchwałę o samorozwiązaniu i ogłosiła 1 VII ostatni manifest — Testament Polski Walczącej.

J. Graliński Polskie Państwo Podziemne 1939–1945, „Zeszyty Historyczne” 1974 nr 29;

W. Bartoszewski Polskie Państwo Podziemne 1939–1945, Warszawa 1980;

S. Korboński Polskie Państwo Podziemne, Filadelfia 1983;

T. Strzembosz Refleksje o Polsce i podziemiu 1939–1945, Warszawa 1990;

S. Salmonowicz Polskie Państwo Podziemne, Warszawa 1994;

W. Grabowski Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1995;

G. Górski Polskie Państwo Podziemne 1939–1945, Toruń 1998;

T. Strzembosz Rzeczpospolita Podziemna, Warszawa 2000.

Marek Ney-Krwawicz

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.